Shedia

EN GR

27/08/2014

Σχολικές δηµοκρατίες, του Σπύρου Ζωνάκη

Παγκοσµίως, όλο και περισσότερα ελεύθερα και αυτοδιαχειριζόµενα σχολεία αµφισβητούν το παραδοσιακό µοντέλο εκπαίδευσης.
 
Φανταστείτε ένα σχολείο όπου δεν υπάρχουν βαθµοί, εξετάσεις, έλεγχοι επίδοσης, όπου κανένας µαθητής δεν είναι υποχρεωµένος να παρακολουθεί τα µαθήµατα, αποφασίζοντας µόνος του πώς θα αξιοποιήσει το χρόνο του, όπου δεν υπάρχουν τάξεις αλλά ανοιχτές οµάδες µάθησης στις οποίες παιδιά διαφόρων ηλικιών συµµετέχουν ανάλογα µε τις ικανότητες και τα ενδιαφέροντά τους, ένα σχολείο που λειτουργεί ως µια αυτοδιοικούµενη κοινότητα, όπου καθηγητές και µαθητές, διαθέτοντας ισοτιµία ψήφου, αποφαίνονται σε εβδοµαδιαίες συνελεύσεις για τα πάντα, από την πρόσληψη προσωπικού έως τη θέσπιση των σχολικών νόµων και την επιλογή των προς µάθηση αντικειµένων.
 
Ουτοπία; Κάθε άλλο! Αυτά τα σχολεία υπάρχουν στην πραγµατικότητα. Είναι τα δηµοκρατικά ή ελεύθερα σχολεία, που ξεπερνούν τα 250 σε περίπου 30 χώρες του κόσµου, µε πάνω από 40.000 µαθητές. Τα περισσότερα βρίσκονται στις ΗΠΑ, όπου αγγίζουν τα 100, ενώ στη δεύτερη θέση είναι το Ισραήλ µε 28, και ακολουθούν η Γερµανία και η Ολλανδία µε 21 και 17 τέτοια σχολεία αντίστοιχα.
 
Το πιο παλιό δηµοκρατικό σχολείο είναι το οικοτροφείο του Σάµερχιλ στην Αγγλία, που ιδρύθηκε το 1921 από τον πατέρα της αντιαυταρχικής αγωγής Αλεξάντερ Νηλ, ο οποίος πίστευε ότι τα παιδιά µαθαίνουν καλύτερα όταν είναι ελεύθερα και όχι όταν εξαναγκάζονται και έδινε προτεραιότητα στην ψυχική ισορροπία και τη συναισθηµατική ανάπτυξη του παιδιού σε σχέση µε την ακαδηµαϊκή του πρόοδο: «Προτιµώ ένα σχολείο που βγάζει ευτυχισµένους οδοκαθαριστές, παρά νευρωτικούς επιστήµονες», είχε δηλώσει. Κι όµως, οι µαθητές του Σάµερχιλ εµφανίζουν ποσοστά επιτυχίας στις εισαγωγικές εξετάσεις στο πανεπιστήµιο υψηλότερα από τον µέσο όρο των υπόλοιπων βρετανικών σχολείων. Εντούτοις, το σχολείο έχει βρεθεί στο στόχαστρο της βρετανικής κυβέρνησης. Έχει επιθεωρηθεί περισσότερες φορές από οποιοδήποτε άλλο στη χώρα, ενώ, το 1999, ο υπουργός Παιδείας το απείλησε µε κλείσιµο αν µέσα σε έξι µήνες δεν άλλαζε την τακτική των προαιρετικών µαθηµάτων. Το Σάµερχιλ κατέφυγε στη δικαιοσύνη, κερδίζοντας το δικαίωµα να επιθεωρείται µε κριτήρια που σέβονται τη φιλοσοφία του.
 
 
Χωρίς ηµερήσιο πρόγραµµα
 
Όµως, το πιο ριζοσπαστικό δηµοκρατικό σχολείο είναι εκείνο του Σάντµπερυ, που δηµιουργήθηκε το 1968 στο Φράµινγκχαµ της Μασσαχουσέτης και υπήρξε το πρότυπο για 40 περίπου σχολεία αυτού του τύπου σε όλο τον κόσµο. Σε αυτό –του οποίου οι απόφοιτοι σε ποσοστό 80% ολοκληρώνουν πανεπιστηµιακές σπουδές– δεν υπάρχει καν ηµερήσιο πρόγραµµα, ούτε ώρες διδασκαλίας. Ο χρόνος που περνά ένας µαθητής σε κάποια δραστηριότητα προκύπτει από τη διάθεσή του και µόνο. Τα παιδιά µπορούν να διαβάζουν, να µαγειρεύουν, να ζωγραφίζουν, µόνα τους ή σε µικρές οµάδες, ενώ οι δάσκαλοι, που αποκαλούνται «µέλη του προσωπικού», δεν επεµβαίνουν παρά µονάχα όταν ζητηθεί η συµβουλή τους. Μοναδικός περιορισµός, η τήρηση των σχολικών κανόνων, για την οποία υπεύθυνες είναι οι Επιτροπές Δικαίου (που απαρτίζονται µονάχα από µαθητές), οι οποίες εκλέγονται κάθε δύο µήνες. Εντελώς πρωτότυπος στο Σάντµπερυ είναι και ο τρόπος αποφοίτησης από το λύκειο: Ο µαθητής οφείλει να συντάξει µια σύντοµη εργασία, όχι για ένα ακαδηµαϊκό θέµα αλλά για τον απολογισµό της παραµονής του στο σχολείο, καλούµενος να αποδείξει ότι κατόρθωσε να αποκτήσει µια δίκαιη και υγιή κρίση, το αίσθηµα της ευθύνης και τη δυνατότητα ανάληψης πρωτοβουλιών. Η εργασία αξιολογείται από τη σχολική συνέλευση, η οποία και αποφασίζει αν θα του απονείµει το δίπλωµα αποφοίτησης από τη δευτεροβάθµια εκπαίδευση!
 
Τα περισσότερα δηµοκρατικά σχολεία έχουν γεννηθεί ως αποτέλεσµα πρωτοβουλιών πολιτών (εκπαιδευτικών και γονέων) και αποτελούν ανεξάρτητα µη κερδοσκοπικά ιδρύµατα, ενώ τα δίδακτρα που καταβάλλονται καλύπτουν τα λειτουργικά τους έξοδα και τους µισθούς του διδακτικού προσωπικού. Σε αρκετά, τα δίδακτρα κλιµακώνονται ανάλογα µε το οικογενειακό εισόδηµα, ενώ σε άλλα προβλέπονται υποτροφίες για τα παιδιά ασθενέστερων οικονοµικά τάξεων (π.χ. στο σχολείο Ηarriet Tubman της Νέας Υόρκης, αυτές αφορούν το 80% των µαθητών!).
 
Σε µια σειρά χωρών (π.χ. Ολλανδία, Γερµανία, Δανία, Νέα Ζηλανδία, Αυστραλία, Καναδάς) προβλέπονται κρατικές επιχορηγήσεις για αυτά τα σχολεία, η Γαλλία διαθέτει δύο δηµόσια αυτοδιαχειριζόµενα λύκεια, του Παρισιού και του Σαιν Ναζαίρ (που δηµιουργήθηκαν το 1982 από τον σοσιαλιστή υπουργό Παιδείας Αλαίν Σαβαρύ απευθυνόµενα, πρωτίστως, σε παιδιά που έχουν εγκαταλείψει την εκπαίδευση), ενώ πριν από λίγους µήνες το Ισραήλ έγινε η πρώτη χώρα στον κόσµο που αποφάσισε την ένταξη –µέσα στα επόµενα τρία χρόνια– των δηµοκρατικών σχολείων στο δηµόσιο εκπαιδευτικό σύστηµα.
 
 
Αρνούνται την ιεραρχία
 
Μια άλλη κατηγορία αυτοδιαχειριζόµενων (από συλλόγους γονέων και εκπαιδευτικών) ελεύθερων σχολείων που αρνούνται εντελώς την ιεραρχία, τη διαφοροποίηση των µαθητών για λόγους επιδόσεων ή ικανοτήτων, τις εξετάσεις, τους βαθµούς, ακόµα και τα βιβλία, είναι τα σχολεία Waldorf (Βάλντορφ). Ακολουθούν τη φιλοσοφία και την παιδαγωγική του Ρούντολφ Στάινερ, την ανθρωποσοφία, που πρεσβεύει την ολόπλευρη καλλιέργεια των διανοητικών και γνωστικών («σκέψη»), των δηµιουργικών («συναίσθηµα») και των πρακτικών δεξιοτήτων («θέληση») των µαθητών, ενώ σκοπός των δασκάλων είναι να δηµιουργήσουν το πιο ευνοϊκό περιβάλλον, ώστε το ίδιο το παιδί να εκπαιδεύσει τον εαυτό του, όπως ταιριάζει στον προσωπικό του δρόµο στη ζωή. Όντως, η βιωµατική και εξερευνητική προσέγγιση της γνώσης είναι βασικός πυλώνας της εκπαίδευσης των σχολείων Waldorf, που προσφέρουν ένα µεγάλο εύρος χειροτεχνικών και καλλιτεχνικών µαθηµάτων (θέατρο, µουσική, εικαστικά, ευρυθµία, κατασκευές) και ωθούν τη συµµετοχή των παιδιών σε γεωργικές εργασίες (π.χ. σε αγροκτήµατα) και σε κοινωνικές δράσεις (π.χ. σε νοσοκοµεία, γηροκοµεία). Χαρακτηριστικό παράδειγµα του κοινωνικού χαρακτήρα αυτών των σχολείων και της έµφασης που δίνουν στην εκπαίδευση στη δηµοκρατία και την κατάργηση των διακρίσεων είναι αυτό του σχολείου Waldorf του Κέιπ Τάουν την περίοδο του απαρτχάιντ, που, ακόµα και υπό την απειλή της διακοπής της κρατικής επιχορήγησης, δεν απέκλεισε κανένα µαθητή λόγω της φυλετικής του καταγωγής. Τα σχολεία Waldorf, που είναι µη κερδοσκοπικά, φθάνουν τα 1.039 σε 60 χώρες. Στα περισσότερα από αυτά, κάθε µαθητής πληρώνει δίδακτρα ανάλογα µε τις δυνατότητές του, ενώ, αν δεν µπορεί να τα καλύψει, όλη η σχολική κοινότητα αναλαµβάνει το χρέος του. Σε αρκετές, µάλιστα, χώρες (π.χ. Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία, Σουηδία, Γερµανία –που διαθέτει 225 σχολεία Waldorf, τον µεγαλύτερο αριθµό παγκοσµίως) αυτά τα σχολεία λαµβάνουν κρατική χρηµατοδότηση.
 
 
Συνταγµατικό στοπ!
 
Στην Αθήνα, έχουν ιδρυθεί τα τελευταία χρόνια τέσσερις αυτοδιοικούµενοι παιδικοί σταθµοί Waldorf (σε Κηφισιά, Παιανία, Βύρωνα και Ηλιούπολη), που φιλοξενούν περίπου 60 παιδιά.
 
 «Έχει αναπτυχθεί και στη χώρα µας ένα ολοένα και διευρυνόµενο κίνηµα πολιτών που διεκδικούν τη δηµιουργία σχολείων Waldorf», µας λέει ο Μιχάλης Τζιγκοτζίδης, πρόεδρος του Συλλόγου Φίλων της Παιδαγωγικής Waldorf στην Ελλάδα και επί είκοσι χρόνια καθηγητής σε σχολείο Waldorf στη Σουηδία. 
 
«Όταν ιδρύσαµε το σύλλογο πριν από 16 χρόνια, ήµασταν µόλις 23 µέλη. Σήµερα, φθάνουµε τα 90, ενώ πάνω από 100 εκπαιδευτικοί έχουν παρακολουθήσει τα τριετή σεµινάρια στην παιδαγωγική Waldorf που διοργανώνουµε», συνεχίζει. «Υποβάλαµε, το 2012, αίτηση στο Υπουργείο Παιδείας για τη δηµιουργία δηµοτικού σχολείου Waldorf, αλλά δεν προχώρησε η προσπάθεια. Το Σύνταγµά µας, δυστυχώς, δεν επιτρέπει τη λειτουργία σχολείων που δεν ακολουθούν το επίσηµο αναλυτικό πρόγραµµα, στερώντας από τους γονείς τη δυνατότητα να επιλέξουν για τα παιδιά τους εναλλακτικές παιδαγωγικές προσεγγίσεις, όπως ισχύει στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Είναι απαραίτητη µια συνταγµατική αναθεώρηση», καταλήγει.
 
«Σήµερα, στην ελληνική κοινωνία υπάρχει ένας σηµαντικός αριθµός γονέων που αναζητούν εναλλακτικά εκπαιδευτικά µοντέλα. Ταυτόχρονα, παρακολουθούµε µε ιδιαίτερο ενδιαφέρον τις δράσεις ενεργών πυρήνων εκπαιδευτικών σε όλη τη χώρα για ένα δηµοκρατικό, ελεύθερο, βιωµατικό σχολείο, που, αν και το επιθυµούν, αδυνατούν, ωστόσο, να ιδρύσουν ένα εναλλακτικό σχολείο, λόγω της ακαµψίας του νοµικού πλαισίου», σηµειώνει ο Ευάγγελος Βλαχάκης, που, το 2010, ξεκίνησε την πρωτοβουλία για τη συλλογή υπογραφών για τη θεσµοθέτηση του δικαιώµατος στην εναλλακτική εκπαίδευση στην Ελλάδα. «Ώς τώρα, έχουν συγκεντρωθεί σχεδόν 1.000 υπογραφές, ενώ, το 2009, δηµιουργήσαµε και ένα διαδικτυακό φόρουµ που αποτελεί τόπο συνάντησης και ανταλλαγής απόψεων ατόµων που ασχολούνται µε τις εναλλακτικές µορφές παιδείας, συσπειρώνοντας, πλέον, περίπου 100 µέλη. Δεν διεκδικούµε µονάχα τη λειτουργία κάποιων ελεύθερων/αυτοδιαχειριζόµενων σχολείων, αλλά και την εκ βάθρων αλλαγή φιλοσοφίας του εκπαιδευτικού µας συστήµατος, ώστε να µην καταπιέζει τα παιδιά, διαµορφώνοντας, παράλληλα, πολίτες µε δηµοκρατική υπευθυνότητα, αυτοδιάθεση και κριτική ικανότητα», συµπληρώνει.
 
 
Το σχολείο του Φουρφουρά
 
Και όµως, υπάρχει ένα σχολείο, το Δηµοτικό Σχολείο του Φουρφουρά, στους πρόποδες του Ψηλορείτη, που πριν από λίγους µήνες έγινε το πρώτο της χώρας µας που έγινε δεκτό στην παγκόσµια λίστα των σχολείων της εναλλακτικής εκπαίδευσης. Ο λόγος; Το καινοτόµο εκπαιδευτικό µοντέλο δηµιουργικής αυτοδιαχείρισης που εφαρµόζει. «Πριν από τέσσερα χρόνια, ήρθαµε στο σχολείο τρεις δάσκαλοι που µοιραζόµασταν το ίδιο όραµα, ένα δηµοκρατικό σχολείο, ένα σχολείο της φύσης και των χρωµάτων που θα είναι ορθάνοιχτο στην κοινωνία», µας λέει ο Άγγελος Πατσιάς, διευθυντής του σχολείου. «Έχουµε περιορίσει τη µετωπική διδασκαλία, µεταφέροντάς την κι έξω από τα ντουβάρια του σχολείου, στα χωράφια. Μέσα από τα βιώµατα των µαθητών και το παιχνίδι, γίνονται κτήµα τους πολλά από αυτά που µε µόνο εργαλείο τον πίνακα φαίνονται δύσκολο να διδαχθούν. Δηµιουργήσαµε κοτέτσι, λαχανόκηπο, από την πώληση των προϊόντων του οποίου τα παιδιά συγκεντρώνουν χρήµατα για το σχολείο. Επεκτείναµε το αναλυτικό πρόγραµµα, προσθέτοντας µαθήµατα φωτογραφίας, ροµποτικής, εικαστικών, θεάτρου, δηµιουργήσαµε διαδικτυακή σχολική τηλεόραση. Στα σχολικά συµβούλια που γίνονται κάθε Παρασκευή, όπου οι δάσκαλοι σηκώνουµε το χέρι για να πάρουµε το λόγο, αποφασίζεται από κοινού η πορεία του σχολείου, οι κανόνες του, η επίλυση των προβληµάτων του. Σε ένα από αυτά, µάλιστα, µια ολόκληρη τάξη αποφάσισε να αυτοτιµωρηθεί αναλαµβάνοντας την καθαριότητα του σχολείου για περισσότερες µέρες, επειδή στο προηγούµενο συµβούλιο, αντί να δείξουν κατανόηση σε ένα συµµαθητή τους, τον τιµώρησαν για µια πράξη που έκανε. Επιπλέον, ήδη από τη σχολική χρονιά που µας πέρασε αποφασίσαµε να καταργήσουµε τους βαθµούς και τα διαγωνίσµατα, κάτι που βρήκε σύµφωνους τους περισσότερους γονείς. Είναι καιρός να ανατρέψουµε παγιωµένες αντιλήψεις του ελληνικoύ εκπαιδευτικού συστήµατος», σηµειώνει.
 
 
Σηµείο εκπαιδευτικής αναφοράς αποτελεί και το πρωτοποριακό εγχείρηµα οικοδόµησης ενός δηµοκρατικού και ανθρώπινου σχολείου που ανέλαβαν πριν από δεκαπέντε χρόνια οι δάσκαλοι του 132ου Δηµοτικού Σχολείου της Αθήνας. «Ήταν ένα σχολείο µε µεγάλο ποσοστό αλλόγλωσσων µαθητών (75%), κάτι που το αντιµετωπίσαµε όχι ως “µειονέκτηµα”, αλλά ως ευκαιρία να ωφεληθούν όλα τα παιδιά. Για την οµαλή ένταξη των αλλοδαπών παιδιών και των οικογενειών τους στη σχολική κοινότητα, ξεκινήσαµε τα απογεύµατα προγράµµατα διδασκαλίας της µητρικής γλώσσας (αλβανικά, αραβικά) για τους µαθητές και ελληνικών για τους γονείς τους, ενώ αντικαταστήσαµε και την πρωινή προσευχή από ένα ποίηµα-προσευχή, ώστε να µην αποκλείονται από αυτήν οι αλλόθρησκοι µαθητές. Αυτές οι πρωτοβουλίες προκάλεσαν, την περίοδο 2007-2008, την αποµάκρυνση και τη δικαστική δίωξη της διευθύντριας του σχολείου, Στέλλας Πρωτονοτάριου, από την πολιτεία, η οποία, φυσικά, αθωώθηκε», επισηµαίνει ο Πέτρος Χαραβιτσίδης, υποδιευθυντής του σχολείου.
 
«Υλοποιήσαµε καινοτόµα προγράµµατα διδασκαλίας, βιωµατικά και οµαδοσυνεργατικά, που εµπλέκουν ενεργά τα παιδιά στη διαδικασία της µάθησης. Δηµιούργησαν τα δικά τους παιχνίδια, κινηµατογραφικές ταινίες, βι-βλία, παραµύθια, εφηµερίδες. Πραγµατευτήκαµε ζητήµατα όπως ο πόλεµος, ο ρατσισµός, ο κοινωνικός αποκλεισµός. Επαναδιαπραγµατευτήκαµε την έννοια της σχολικής επιτυχίας, η οποία δεν περιορίζεται µόνο στις επιδόσεις των παιδιών στα µαθήµατα, αλλά στη διαµόρφωση σχέσεων αλληλεγγύης και συνεργασίας, στην αποδοχή του άλλου. Τα αποτελέσµατα µας δικαίωσαν: τα κρούσµατα επιθετικότητας µειώθηκαν, τα έντονα φαινόµενα σχολικής διαρροής εξαλείφθηκαν, τα παιδιά παρουσίασαν µεγάλη πρόοδο τόσο στις γνωστικές τους ικανότητες όσο και στην ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους. Είναι χαρούµενα και ευχαριστηµένα από το σχολείο. Δυστυχώς, όµως, η ελληνική πολιτεία αξιολόγησε το εγχείρηµά µας διαφορετικά, καθώς αποφάσισε, πρόσφατα, να µας συγχωνεύσει µε ένα διπλανό σχολείο –δηµιουργώντας ένα µεγαθήριο 350 µαθητών–, ενώ θα έπρεπε το παράδειγµά µας να αξιοποιηθεί και να επεκταθεί στην ελληνική εκπαίδευση», συµπληρώνει.
 
 
Το φινλανδικό θαύµα
 
Αναµφίβολα, η χώρα µας θα είχε πολλά να διδαχθεί από τη Φινλανδία, τη χώρα που διαθέτει το πλέον κοινωνικά δίκαιο και δηµοκρατικό εκπαιδευτικό σύστηµα του κόσµου. Ποια είναι, όµως, τα  βασικά χαρακτηριστικά του αποκαλούµενου «φινλανδικού θαύµατος»; 
 
Στόχος του δεν είναι η αριστεία των µαθητών, αλλά η ισότητα στην εκπαίδευση. Τα διαγωνίσµατα και οι εξετάσεις απουσιάζουν από την καθηµερινή πραγµατικότητα των µαθητών, ενώ η µοναδική φορά που εξετάζονται γραπτώς είναι στις εισαγωγικές εξετάσεις στην τριτοβάθµια εκπαίδευση, κι αυτό γιατί η αξιολόγηση µε βάση δείκτες επιδόσεων θεωρείται πως προωθεί τον ανταγωνισµό  εις βάρος της συνεργασίας, ενώ στο δηµοτικό –που το ξεκινούν τα παιδιά στα 7 τους έτη, καθώς µέχρι τότε πιστεύεται πως µπορούν να µάθουν µόνο µέσα από το παιχνίδι– δεν υπάρχουν καν βαθµοί. Οι µαθητές λυκείου, από τη µεριά τους, δηµιουργούν τα δικά τους εξατοµικευµένα προγράµµατα µάθησης, η φοίτηση είναι ευέλικτη, και τα επιλεγµένα µαθήµατα µπορούν να ολοκληρωθούν µε διαφορετικό ρυθµό, ανάλογα µε τις ικανότητές τους, κάτι που έχει καταργήσει τις τάξεις (µε την έννοια της ίδιας οµάδας µαθητών που µετακινείται από τη µια βαθµίδα στην επόµενη). Κάθε σχολείο διαθέτει το δικό του προσαρµοσµένο αναλυτικό πρόγραµµα –ο σχεδιασµός του δεν αποτελεί ευθύνη του κράτους–, που  συντονίζεται και εγκρίνεται από τις τοπικές εκπαιδευτικές αρχές. Ο απολογισµός του φινλανδικού µοντέλου δεν είναι διόλου απογοητευτικός: το 93% των µαθητών ολοκληρώνει τη δευτεροβάθµια εκπαίδευση. Συνεπώς, δεν αποτελεί έκπληξη η ουσιαστική ανυπαρξία ιδιωτικών σχολείων στη χώρα (και αυτά, κυρίως, ξενόγλωσσα ή θρησκευτικά, όπου φοιτά µόλις το 2% των µαθητών), αλλά ούτε  και το γεγονός πως το επάγγελµα του εκπαιδευτικού απολαµβάνει τη µεγαλύτερη δηµοτικότητα και κύρος στη χώρα.
 
 
Μάθετε περισσότερα
 
Για περισσότερες πληροφορίες για τα ελεύθερα/δηµοκρατικά σχολεία και την 
εναλλακτική εκπαίδευση, επισκεφθείτε: 
 
  • Ιστότοπος του Οργανισµού για την 
  • Εύρεση Πόρων για την Εναλλακτική 
  • Εκπαίδευση (AERO): http://www.educationrevolution.org/
  • Ιστότοπος του σχολείου Σάµερχιλ: http://www.summerhillschool.co.uk/
  • Ιστότοπος του σχολείου Σάντµπερυ: http://www.sudval.org/
  • Ιστότοπος του Ευρωπαϊκού Συµβουλίου για την Εκπαίδευση Steiner/Waldorf  http://www.steinerwaldorfeurope.org/
  • Ιστότοπος του Δηµοτικού Σχολείου Φουρφουρά http://fourfourasweb.wordpress.com/
  • Αίτηµα για το «Δικαίωµα στην εναλλακτική εκπαίδευση»: http://www.ipetitions.com/petition/alternative_education/
  • Ιστότοπος του Φινλανδικού Εθνικού Συµβουλίου Εκπαίδευσης  http://www.oph.fi/english/education
  •  

ΑΡΘΡΑ ΤΕΥΧΟΥΣ