Shedia

EN GR

19/10/2020 Συνεντεύξεις

Εκεί που φυτρώνει η σωτηρία

Ένας καταξιωμένος συνταγματολόγος καταδεικνύει πώς ο κόσμος που ξεδιπλώνεται με την πανδημία συντίθεται από υλικά που προϋπήρχαν, αναζητεί την ισορροπία μεταξύ δικαιωμάτων και δημόσιας υγείας κι εξηγεί τι επιτάσσει το χρέος μα και οι δημόσιες πολιτικές διαφύλαξής της. 

Συνέντευξη του Ξενοφώντα Κοντιάδη στον Σπύρο Ζωνάκη

 

«H πανδημία ανέδειξε μία νέα όψη του δικαιώματος στην υγεία, την έννοια του καθήκοντος στην υγεία, ενός καθήκοντος απέναντι στους άλλους, απέναντι στο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό. Από αυτή την άποψη, το δικαίωμα στην υγεία περιλαμβάνει πλέον το καθήκον όλων να μη νοσήσουν, να μη μεταδώσουν τη νόσο ή ακόμη και να μη θέσουν μπροστά σε αδυναμία εκπλήρωσης του ρόλου του το σύστημα υγείας.», σημειώνει στη συνέντευξή του στη «σχεδία» ο Ξενοφών Κοντιάδης, καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, πρόεδρος του Κέντρου Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου – Ιδρύματος Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου, εμπειρογνώμονας στον Οργανισμό Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μέλος της Εθνικής Επιτροπής Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και συγγραφέα του βιβλίου «Πανδημία, βιοπολιτική και δικαιώματα. Ο κόσμος μετά τον Covid-19»  (που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις «Καστανιώτης»).

Ποιο είναι το νέο βιοπολιτικό παράδειγμα το οποίο αναδεικνύει η πανδημία; Πώς σκιαγραφείται ο κίνδυνος μετάβασης σε μία νέα εποχή βιομετρικής παρακολούθησης;  Γιατί ο κορωνοϊός επιτείνει τις ανισότητες; Με ποιον τρόπο μπορεί να επιτευχθεί η ισορροπία μεταξύ δικαιωμάτων και δημόσιας υγείας; Τι επιτάσσει το καθήκον στην υγεία; Απαντήσεις (και) σε όλα τούτα τα ερωτήματα επιχειρεί να δώσει στη «σχεδία» ο κ. Ξενοφών Κοντιάδης.

Όπως σημειώνετε, η «βιοπολιτική», κατά μία άποψη, «αποσκοπεί στην πειθαρχική διαχείριση της βιολογικής ζωής από την πολιτική εξουσία». Ποιο είναι αυτό το νέο βιοπολιτικό παράδειγμα του οποίου η πανδημία είναι καταλύτης;

Η πανδημία αποτέλεσε τον καταλύτη και τον επιταχυντή για την ανάδυση, την επιβολή μιας σειράς θεσμικών και κοινωνικών πρακτικών, περιορισμών, συμπεριφορών και μορφών οργάνωσης του κράτους, της οικονομίας, της απασχόλησης, της εκπαίδευσης, του δημόσιου χώρου, της υγειονομικής προστασίας και των ανθρώπινων σχέσεων. Ωστόσο, οι πρακτικές αυτές δεν ήταν άγνωστες στις τεχνολογικά αναπτυγμένες κοινωνίες. Η τεχνητή νοημοσύνη, ο ψηφιακός μετασχηματισμός της οικονομίας, το διαδίκτυο και η κουλτούρα του, η τηλεργασία και οι ευέλικτες μορφές απασχόλησης, οι κοινωνίες της επιτήρησης και της παρακολούθησης, οι βιοϊατρικοί πειραματισμοί, οι ψηφιακές ανισότητες, η εν τοις πράγμασι αναστολή επιμέρους δικαιωμάτων, οι περιβαλλοντικές διακινδυνεύσεις ήταν ήδη εδώ. Δεν πρόκειται, συνεπώς, για έναν θαυμαστό καινούριο κόσμο, όπως κοινότοπα εξαγγέλλεται μετά από κάθε μέγα-καταστροφή.

ΑΝΕΞΙΤΗΛΟ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑ

Αποκαλείτε το βιβλίο «μία συζήτηση με το φόβο και για το φόβο». Γιατί τονίζετε πως αυτός δεν θα υποχωρήσει, ακόμη κι αν υποχωρήσει η πανδημία;

Το δοκίμιο αυτό γράφτηκε με αφορμή την πανδημία και χάρη σε αυτήν, κατά την περίοδο του υποχρεωτικού εγκλεισμού που επιβλήθηκε στο μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου. Η γραφή ήταν μια προσπάθεια εξήγησης των γεγονότων, αλλά ταυτόχρονα «εξορκισμού» τους, μια συζήτηση με το φόβο και για το φόβο, ως κινητήριας δύναμης για τη συγκρότηση και τον έλεγχο της πολιτικής κοινότητας.

Είναι θέμα χρόνου να υποχωρήσει η πανδημία, όχι όμως και ο φόβος. Η επάνοδος μιας, τουλάχιστον επιφανειακής, κανονικότητας δεν θα εξαφανίσει από το συλλογικό ασυνείδητο την πλανητική βιοπολιτική άσκηση της άνοιξης του 2020. Οι μεταβολές που επήλθαν την περίοδο της πανδημίας αφήνουν ένα ανεξίτηλο αποτύπωμα. Ο φόβος ενδέχεται μετά από ένα διάστημα να μην επικεντρώνεται πλέον στην ίδια τη ζωή, αλλά στην ξαφνική απώλεια ελέγχου των συνθηκών της.

ΤΟ ΚΑΘΗΚΟΝ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ

Πώς μπορεί να διαμορφωθεί μια ισορροπία μεταξύ διασφάλισης των δικαιωμάτων και σεβασμού της ασφάλειας και της δημόσιας υγείας, δεδομένης της «προτεραιοποίησης του δικαιώματος στην υγεία;», όπως εισηγείστε;

Υπό συνθήκες πανδημίας, ο βασικός γνώμονας για την αξιολόγηση όλων των περιορισμών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι η προστασία της ζωής και της υγείας. Έτσι, οι περιορισμοί που επιβλήθηκαν στα δικαιώματα για την αντιμετώπιση της πανδημίας θεμελιώνονται στην προστασία της ζωής και της υγείας, που κατοχυρώνονται ή συνάγονται σαφώς σε όλα τα σύγχρονα Συντάγματα. Ταυτόχρονα, όμως, η πανδημία ανέδειξε μία νέα όψη του δικαιώματος στην υγεία, την έννοια του καθήκοντος στην υγεία, ενός καθήκοντος απέναντι στους άλλους, απέναντι στο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό. Από αυτή την άποψη, το δικαίωμα στην υγεία περιλαμβάνει πλέον το καθήκον όλων να μη νοσήσουν, να μη μεταδώσουν τη νόσο ή ακόμη και να μη θέσουν μπροστά σε αδυναμία εκπλήρωσης του ρόλου του το σύστημα υγείας. Μπροστά στην πανδημία το κράτος έχει επίσης  τη δυνατότητα, με βάση την υποχρέωσή του να μεριμνά για την υγεία του πληθυσμού, να κρατικοποιήσει ή να επιτάξει ιδιωτικές υγειονομικές υποδομές και εξοπλισμό, καθώς και να επιτάξει υπηρεσίες ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού του ιδιωτικού τομέα. Για τους γιατρούς της πρώτης γραμμής στους οποίους τέθηκαν ηθικά διλήμματα να επιλέξουν να σώσουν τη ζωή ενός ασθενούς έναντι ενός άλλου εξαιτίας της έλλειψης του αναγκαίου υγειονομικού υλικού, ζήτημα ποινικής ευθύνης δεν τίθεται όταν δεν υπάρχει άλλη πρακτική λύση. Κρίσιμο είναι, ωστόσο, κατά την επιλογή να λαμβάνονται υπόψη κριτήρια σχετικά με την υγεία και τις πιθανότητες θεραπείας, και όχι η οικονομική ή κοινωνική θέση του ασθενούς. Ανάξιες μορφές ζωής δεν υπάρχουν σε ένα δημοκρατικό κράτος δικαίου, και η αρχή αυτή δεν υποχωρεί μπροστά στην πανδημία. Η θεωρία περί «ανοσίας της αγέλης» και η πρακτική της εφαρμογή προσκρούουν στο σεβασμό της αξίας του ανθρώπου και στο δικαίωμα στην υγεία.

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΕΠΙΤΗΡΗΣΗΣ

Μιλάτε για ένα νέο Πανοπτικόν και τη γιγάντωση των βιοπολιτικών-βιομετρικών μεθόδων επιτήρησης. Ποια είναι αυτά τα νέα στοιχεία που εισάγονται με την πανδημία στο πεδίο της παρακολούθησης;

Η γιγάντωση των βιοπολιτικών-βιομετρικών μεθόδων επιτήρησης συντελέστηκε σταδιακά, ακολουθώντας την εξέλιξη της τεχνολογίας και συνεκτιμώντας τις δικαιοκρατικές και τις κοινωνικές αντιστάσεις. Το νέο Πανοπτικόν περιλαμβάνει ολόκληρο τον πλανήτη, με διαβαθμίσεις ανάλογα με τη μορφή του πολιτεύματος και τον νομικό-πολιτικό πολιτισμό κάθε κράτους.  Στη διαδικασία παρακολούθησης δεν μετέχουν μόνο οι (ενίοτε αλληλοεπιτηρούμενοι) κρατικοί μηχανισμοί, αλλά και ιδιωτικές επιχειρήσεις που ιχνηλατούν τις ανθρώπινες ζωές κατά τρόπο ανεπαίσθητο, άυλο και αφανή. Σε αυτή τη γιγαντιαία αγορά προσωπικών δεδομένων η κατάρτιση του προφίλ κάθε ατόμου ή ομάδας έχει μετατραπεί σε εμπόρευμα.

Η πανδημία προκάλεσε τη συγκρότηση ενός νέου πεδίου βιοπολιτικών εφαρμογών και επιχειρηματικής δραστηριότητας με αντικείμενο την επιτήρηση όσων έχουν νοσήσει. Η Google, η Apple και η Vodafone κατασκεύασαν εφαρμογές για τα smartphones, που εντοπίζουν τις επαφές όσων είναι θετικοί στον Covid-19. Στη Νότια Κορέα, η παρακολούθηση του πληθυσμού συνδύασε τα δεδομένα θέσης των smartphones, πληροφορίες από οκτώ εκατομμύρια CCTV κάμερες και δεδομένα τραπεζικών συναλλαγών με πιστωτικές και χρεωστικές κάρτες για να ελέγξει την κίνηση των κατοίκων της χώρας. Στην Κύπρο, το Υπουργείο Υγείας επεξεργαζόταν την τοποθέτηση ηλεκτρονικού βραχιολιού στους ασθενείς. Σε αρκετά κράτη, ιδίως με αυταρχικά ή ημιαυταρχικά καθεστώτα, όπως η Κίνα, η Ρωσία και το Ισραήλ, εφαρμόζονται τεχνολογίες παρακολούθησης και γεωεντοπισμού των ασθενών και όσων ήρθαν σε επαφή μαζί τους. Στην Κίνα, δε, οι πολίτες συγκεκριμένων περιοχών υποχρεώθηκαν να κατεβάσουν στα smartphones τους ειδική εφαρμογή που τους υποδεικνύει αν και πότε επιτρέπεται να μετακινούνται, χωρίς να έχουν δημοσιοποιηθεί ούτε τα κριτήρια ούτε ο τρόπος επεξεργασίας και η διάρκεια διατήρησης των δεδομένων. Τα στοιχεία που συλλέγονται σε όλο και περισσότερες χώρες δεν περιορίζονται σε ιατρικά δεδομένα, αλλά με αφορμή την υγειονομική κρίση διευρύνεται και νομιμοποιείται η παρακολούθηση προσωπικών προτιμήσεων, οικονομικών στοιχείων και ατομικών συμπεριφορών, παγιώνοντας τις παραβιάσεις της ιδιωτικότητας. Η μετάβαση από την επιτήρηση με τους όρους της παραδοσιακής ηλεκτρονικής παρακολούθησης, που αποσκοπεί –τύποις, τουλάχιστον– στην καταπολέμηση της εγκληματικότητας, σε μια νέα εποχή, όπου η βιομετρική παρακολούθηση θα επιτρέπει, τελικά, την ανίχνευση των ψυχολογικών αντιδράσεων και του «ενδιάθετου φρονήματος» όλων των πολιτών εν ονόματι της δημόσιας υγείας, θα συνιστούσε μια κοσμοϊστορική μεταβολή.

Θεωρείτε την πανδημία ως νόθο τέκνο της παγκοσμιοποίησης. Και όμως, όπως σημειώνετε, οι απαντήσεις δόθηκαν σε ένα πλαίσιο εθνικής εσωστρέφειας.

Παρότι είναι τέκνο της παγκοσμιοποίησης, η αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης έγινε κατά βάση σε εθνικό επίπεδο. Το βάρος αναλαμβάνουν τα εθνικά κράτη, που καλούνται να σταθμίσουν το ανθρωπιστικό (αλλά και το πολιτικό) κόστος των θανάτων από την πανδημία με τις αντοχές της οικονομίας και της κοινωνίας μπροστά στις οικονομικές επιπτώσεις. Για να στηριχτούν οι οικονομίες, αναδύονται νέες μορφές κρατικού παρεμβατισμού, ξεχασμένες εδώ και περισσότερο από μισό αιώνα, που περιλαμβάνουν πολιτικές τόνωσης της ζήτησης, επιδόματα προς τους ανέργους και τους εργαζόμενους που τίθενται σε αναγκαστική αργία και επιδοτήσεις προς τις πληττόμενες επιχειρήσεις, χωρίς, ωστόσο, τα μέτρα αυτά να κρίνονται επαρκή. Η εθνικοποίηση των σιδηροδρόμων από τον συντηρητικό πρωθυπουργό Μπόρις Τζόνσον στη Βρετανία και η επίταξη της General Motors από τον Τραμπ αποτελούν σαφή δείγματα αυτού του νέου παρεμβατισμού, όπως και η μετατροπή πολλών κρατών σε εργοδότες τελευταίας στιγμής. Ταυτόχρονα, ενώ η ύφεση πλήττει τις βιομηχανικές και εμπορικές επιχειρήσεις, η ψηφιακή οικονομία αποκομίζει τεράστια κέρδη, τόσο εξαιτίας της τηλεργασίας, της τηλεκπαίδευσης και της τηλεψυχαγωγίας, όσο και χάρη στην επέκταση της ηλεκτρονικής παρακολούθησης. Το γεγονός, όμως, ότι δεν είναι πλέον οι δημόσιες οικονομίες ενταγμένες στο πλαίσιο των κρατών, όσο τα κράτη ενταγμένα στο πλαίσιο των αγορών, δεν αφήνει πολλά περιθώρια για την επανάκαμψη των εθνικών κοινωνικών κρατών.

Πώς επιτείνεται το παράδοξο «της κοινωνικής απομόνωσης εν μέσω ορατότητας», όπως το αποκαλείτε, εν μέσω πανδημίας;

Αν το διαδίκτυο και η νέα ηλεκτρονική τεχνολογία αυξάνει στο έπακρο την πληροφορία, την επικοινωνία και την κατ’ επίφαση ορατότητα μεταξύ των ατόμων και των κοινωνικών ομάδων, καθιστώντας περιττή ή άσκοπη την κοινωνική συναναστροφή, η απονέκρωση του δημόσιου χώρου κατά την πανδημία εξουδετερώνει πλήρως την κοινωνική αλληλενέργεια και την προσωπική εμπειρία. Η γνώση για όσα διαδραματίζονται μεταφέρεται κατά προτίμηση δραματοποιημένη, διασφαλίζοντας μια προσχηματική διαφάνεια και ορατότητα, που οι άνθρωποι δεν μπορούν να μετατρέψουν σε κοινωνική διαντίδραση ή σε πολιτική δράση. Η απίσχναση του δημόσιου χώρου συνοδεύεται από την εισβολή στην ιδιωτικότητα, καθώς αίρονται η ανωνυμία και η μη ορατότητα του προσώπου ως δυνατότητα να μην ταυτοποιηθεί και να παραμείνει απαρατήρητο. Τι σημαίνει δημόσιος χώρος όταν υποχωρούν η ιδιωτικότητα και η προστασία των προσωπικών δεδομένων;

Όπως αναδεικνύετε, η υγειονομική κρίση ανέδειξε τις ανεπάρκειες των δημόσιων πολιτικών τόσο στο προσφυγικό όσο και αναφορικά με ευάλωτες ομάδες όπως οι Ρομά. Πώς θα μπορούσε να υπάρξει αλλαγή κατεύθυνσης;

Για τις ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες η πανδημία επιφέρει όχι μόνο όξυνση της διακριτικής μεταχείρισης αλλά και επίταση των ρατσιστικών στερεοτύπων που επιβαρύνουν τη θέση τους. Η περίπτωση των Ρομά ανέδειξε την αποσπασματικότητα και τα ελλείμματα των πολιτικών ένταξης, αλλά και τις αναχρονιστικές αντιλήψεις των τοπικών κοινωνιών που συμβιώνουν με Ρομά. Η υγειονομική κρίση αποκάλυψε επίσης τις τεράστιες αστοχίες των πολιτικών στο προσφυγικό. Το σλόγκαν «Μένουμε στις δομές» κατ’ αντιστοιχία προς το «Μένουμε στο σπίτι» και το πρόγραμμα «Stay in Camps» του αρμόδιου υπουργείου είναι αναγνώσιμα μόνος ως περιφρόνηση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και του δικαιώματος στη ζωή και την υγεία των προσφύγων, όταν μάλιστα πρόκειται για δομές όπου στοιβάζεται πενταπλάσιος αριθμός ανθρώπων από τον προβλεπόμενο.. Η πανδημία απογύμνωσε από κάθε εξωραϊσμό τη βάναυση καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατά τη διαχείριση του προσφυγικού. Για τους ανθρώπους που στοιβάζονται στις δομές, η κοινωνική αποστασιοποίηση που επιβλήθηκε σε ολόκληρο τον πλανήτη δεν εφαρμόζεται. Για το κράτος, η ζωή και η υγεία τους δεν έχουν καμία σημασία. Η υποδοχή, η φιλοξενία και η διαδικασία χορήγησης ασύλου συνιστούν τις ορατές πτυχές του ζητήματος. Όμως, το βαθύτερο ερώτημα που θα έπρεπε να απασχολεί την πολιτική τάξη είναι πώς θα διαμορφωθεί ένα συνεκτικό σχέδιο ένταξης των προσφύγων.

ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΜΕΝΗ ΣΥΝΟΧΗ

Επισημαίνετε πως η πανδημία δρα ως αυξητικός παράγοντας των ταξικών διαφορών και των ανισοτήτων. Πώς αυτό εκδηλώνεται;

Η πανδημία, όντως, δεν δρα παρά ως αυξητικός παράγοντας των ταξικών διαφορών: χτυπάει τη δυστυχία, φειδωλεύεται τους πλούσιους. Η πιο προφανής ανισότητα βιώνεται βέβαια στις ίδιες τις συνθήκες του εγκλεισμού, με γνώμονα τη διαθέσιμη επιφάνεια κατοικίας ανά άτομο, αποτυπώνοντας τη διπλή, ταξική και εθνοτική, ανισότητα του συνωστισμού στη γεωγραφία των πόλεων. Το γεγονός ότι σε ορισμένες χώρες η πανδημία έπληξε σφοδρότερα τα οικονομικά ασθενέστερα, συνωστισμένα κοινωνικά στρώματα προκάλεσε τις κραυγές εκείνων που καταγγέλλουν τους φτωχούς για την ίδια τους τη φτώχεια και απαιτούν για αυτούς αυστηρότερους βιοπολιτικούς περιορισμούς. Έτσι, αποκαλύπτεται ακόμη πιο κραυγαλέα η πλαστότητα της κατασκευασμένης κοινωνικής συνοχής, την οποία ενίσχυσε η δήθεν κοινή μοίρα της πανδημίας. Μπροστά στην πανδημία το βάρος πέφτει στον ανασχεδιασμό των δημόσιων πολιτικών υγείας. Όμως, η υγεία δεν αφορά μόνο τη ζωή και το θάνατο, «αλλά και το πώς ζουν οι υγιείς άνθρωποι όσο είναι ζωντανοί», τι πρόσβαση έχουν στο σύστημα υγείας και τι συνέπειες έχει η ασθένεια για έναν οικογενειακό προϋπολογισμό.

«Όπου υπάρχει κίνδυνος, φυτρώνει και η σωτηρία». Κλείνετε το βιβλίο με το στίχο του Χέλντερλιν. Από πού θα έρθει η σωτηρία στην παρούσα κρίση;

Σε ένα πρώτο επίπεδο, από την ανακάλυψη ενός εμβολίου και της κατάλληλης θεραπείας. Σε ένα ευρύτερο επίπεδο, όμως, από την ανατροπή εκείνων των πολιτικών που πλήττουν τη δημοκρατία και το κοινωνικό κράτος, διευρύνοντας τις ανισότητες και προκαλώντας μη αντιστρέψιμη οικολογική καταστροφή.


comments powered byDisqus

Αρχειο

Κατηγοριες

ΓΙΝΕ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΗΣ

©ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΜΚΟ - ΝΙΚΙΟΥ 2 - 10560 ΑΘΗΝΑ

Τηλ: +30 213 023 1220 Email: info@shedia.gr

DotByDot