Το κοίταγμα της πεταλούδας
Πέρα από την αισθητική του διάσταση, το τατουάζ μπορεί να έχει και μια βαθιά απελευθερωτική. Να επουλώσει το τραύμα της κακοποίησης, της σεξουαλικής εκμετάλλευσης, της ασθένειας.
της Δανάης Αλεξάκη
«Η γιαγιά Χάνουμ (Khanoum) δεν ήταν όπως κάθε άλλη. Ως παιδί τη θυμάμαι σαν μια κακή γυναίκα. Περιφρονούσε τη φυσική επαφή. Ήταν μια γιαγιά που δεν αγκάλιασε ποτέ, δεν έδωσε φιλιά. Και φορούσε αυτά τα άσπρα γάντια, τα οποία έκρυβαν τα χέρια της. Έκρυβαν τα τατουάζ. Έκρυβαν το μυστικό». Έτσι περιγράφει η Σουζάνα Χαρνταλιάν (Suzanne Khardalian) τη γιαγιά της, στο ντοκιμαντέρ που δημιούργησε το 2011 με τίτλο «Τα τατουάζ της γιαγιάς» («Grandma’s Tattoos’»).
Το ντοκιμαντέρ ξεκινά ως ένα οικογενειακό ταξίδι, στο οποίο, όμως, αποκαλύπτεται το μυστικό πίσω από τα μπλε σημάδια στα χέρια της γιαγιάς της. Ένα μυστικό που κρατούσαν χιλιάδες γυναίκες επιζήσασες της γενοκτονίας των Αρμενίων.
Το 1919, ακριβώς μετά το τέλος του Α 'Παγκοσμίου Πολέμου, οι συμμαχικές δυνάμεις ανακάλυψαν δεκάδες χιλιάδες Αρμένιους, μεταξύ των οποίων και νεαρά κορίτσια και παιδιά που, κατά τη διάρκεια των πολεμικών αναμετρήσεων, εξαναγκάστηκαν στην πορνεία ή είχαν γεννήσει παιδιά μετά από αναγκαστικούς γάμους ή βιασμούς. Πολλές από αυτές τις γυναίκες είχαν στο σώμα τους στίγματα, τα οποία, επί της ουσίας, ήταν η «ταυτοποίηση» ότι «ανήκαν» σε κάποιον απαγωγέα και η «σφραγίδα» αυτή τις ξεχώριζε από τους ντόπιους ή τις «καθαρές» γυναίκες.
«Ως παιδί σκεφτόμουν ότι ήταν διαβολικά σημάδια που προέρχονταν από έναν σκοτεινό κόσμο. Μου δημιουργούσαν φόβο. Ποιος τα είχε κάνει και γιατί; Αλλά τα τατουάζ στα χέρια και το πρόσωπο της γιαγιάς ήταν ταμπού, δεν μίλησε ποτέ για αυτά», εξηγεί η Σουζάνα, προσθέτοντας πως «η γιαγιά απήχθη και κρατήθηκε στη δουλεία για πολλά χρόνια κάπου στην Τουρκία. Η ανακάλυψη της ιστορίας με συγκλόνισε. Μοιράζομαι την ντροπή, την ενοχή και το θυμό που μολύνουν τη ζωή της γιαγιάς μου».
Η μοίρα της γιαγιάς Χάνουμ δεν ήταν μια παρέκκλιση. Αντιθέτως, δεκάδες χιλιάδες Αρμένισσες βιάστηκαν και απήχθησαν, κρατήθηκαν σε δουλεία, «μοίρα» που εξακολουθεί να υπάρχει και για πολλές γυναίκες που πέφτουν θύματα σωματεμπορίας.
Το Δεκέμβριο του 2019, το βρετανικό κανάλι BBC παρουσίασε ένα ντοκιμαντέρ με τίτλο «Επαναπροσδιορίζω το σώμα μου» («Debranding my body») όπου αφηγείται την ιστορία της Χόλι (Hollie), μιας πρώην «σκλάβας του σεξ», η οποία για 17 χρόνια αναγκάστηκε να κοιμηθεί με αμέτρητους άντρες και αρκετούς προαγωγούς. Πριν από πέντε χρόνια, τελικά, δραπέτευσε από τη σεξουαλική σκλαβιά. Όπως η ίδια αφηγείται, ένας από τους διακινητές της την εξανάγκασε να κάνει ένα τατουάζ που έγραφε «Η αγάπη είναι πίστη» («Love is Loyalty»). Είναι το τατουάζ που έκανε στις περισσότερες γυναίκες που εργάστηκαν για αυτόν, όπως και εκείνο με το μήνυμα «Η αγάπη είναι δικαίωμα εκμετάλλευσης» («Love is Royalty»). «Το τατουάζ αυτό είναι η “υπογραφή” του, “αναμνηστικό” ότι είσαι ιδιοκτησία του», αναφέρει χαρακτηριστικά.
«Το τατουάζ μου η ιστορία μου», είναι ο τίτλος του ντοκιμαντέρ για το έργο του αμερικανού καλλιτέχνη του τατουάζ Ντέιβιντ Άλλεν, που σχεδιάζει τατουάζ για γυναίκες που έχουν υποστεί μαστεκτομή.
ΤΟ ΜΕΛΑΝΙ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
Για τη Χόλι, τα τατουάζ που αποτελούσαν ένδειξη «πίστης» στη συμμορία που «ανήκε» ήταν κάτι περισσότερο από ανεπιθύμητα «στολίδια». Έγιναν σύμβολα πολλών χρόνων τραύματος.
Μετά τη διαφυγή της από τον εφιάλτη, η Χόλι άκουσε για μια φιλανθρωπική οργάνωση που ονομάζεται Survivor's Ink («Μελάνι επιζώντων»), η οποία καλύπτει δωρεάν τα τατουάζ «ταυτότητας» των επιζώντων σεξουαλικής διακίνησης. Πήγε για να επιλέξει ένα σχέδιο για να καλύψει το τατουάζ-στίγμα «Η αγάπη είναι πίστη» στην κορυφή της πλάτης της. Το σχέδιο που επέλεξε είναι ένα λουλούδι που ανθίζει σε μια πεταλούδα. «Υψώνεται προς την ελευθερία, επειδή νιώθω ελεύθερη τώρα. Έχω την επιλογή να λάβω αποφάσεις για τη ζωή μου και το πού θα προχωρήσω στη συνέχεια. Δεν το είχα ποτέ πριν. Κάποιος με έλεγχε πάντα σαν μαριονέτα. Και σήμερα, κανείς δεν με ελέγχει», δηλώνει η ίδια.
Ο Μαίκ Πρίκετ (Mike Prickett), ο καλλιτέχνης του τατουάζ που μετέτρεψε το «στίγμα» της Χόλι, υποστηρίζει ότι έχει σοκαριστεί από τον αριθμό των φορών που του ζητήθηκε να σχεδιάσει αυτού του είδους τα τατουάζ κάλυψης. «Η εμπορία ανθρώπων δεν ήταν ποτέ πραγματικά στο ραντάρ μου. Ήταν κάτι που βλέπουμε στις ειδήσεις ότι συμβαίνει σε άλλες χώρες, όχι στην αυλή μας. Πιθανότατα τα τελευταία δύο χρόνια, τα τατουάζ «ταυτοποίησης» σεξουαλικής εμπορίας έχουν γίνει πολύ μεγαλύτερα. Όταν ξεκίνησα για πρώτη φορά, τα τατουάζ στιγματισμού ήταν ίσως στο μέγεθος μπάλας σόφτμπολ. Τώρα τα μεγέθη τους είναι μεγάλα και χρειάζονται έως και πέντε επισκέψεις για να καλυφθούν». Οι άνθρωποι του Survivor's Ink εκτιμούν ότι σχεδόν το 90% των θυμάτων σωματεμπορίας στις Η.Π.Α. φέρουν ένα «τατουάζ ταυτότητας». Η φιλανθρωπική οργάνωση έχει βοηθήσει πάνω από 200 γυναίκες από το Κολούμπους (την πρωτεύουσα του Οχάιο) να επανασχεδιάσουν τα «τατουάζ ταυτότητας» της εμπορίας τους και να τα μετατρέψουν σε «σημάδια ζωής».
Το Survivor's Ink ιδρύθηκε από την Τζένιφερ Κέμπτον (Jennifer Kempton) επιζήσασα σωματεμπορίας, η οποία χρησιμοποίησε την εμπειρία της ως εφαλτήριο κοινωνικής αλλαγής και προώθησης της ευαισθητοποίησης για το συγκεκριμένο ζήτημα. «Ταυτοποιήθηκε» με σημάδια στο σώμα της και πωλήθηκε από τους σωματέμπορούς της. Μετά την απόκτηση της ελευθερίας της, αυτά τα σημάδια έγιναν μόνιμες υπενθυμίσεις για την κακοποίησή της, μέχρι που της δόθηκε ένα «δώρο»: αυτό της κάλυψης του στίγματός της με ένα όμορφο τατουάζ. Η απελευθέρωση που βίωσε καλύπτοντας τα σημάδια της κακοποίησής της την ενέπνευσε να δημιουργήσει το Survivor's Ink, το 2014. Η Τζένιφερ έφυγε από τη ζωή το 2017, αλλά, όπως τονίζουν οι άνθρωποι της οργάνωσης, «θα συνεχίσουμε να εργαζόμαστε στη μνήμη της Τζένιφερ για να δώσουμε τη δυνατότητα στους επιζώντες να σπάσουν τις αλυσίδες της δουλείας τους».
«Η αγορά σκλάβων» (1866). Πίνακας του γάλλου ζωγράφου Ζαν-Λεόμ Ζερόμ (1821-1904).
ΣΗΜΑΔΙ ΖΩΗΣ
Το 2013 η Φλάβια Καρβάλο (Flavia Carvalho) , καλλιτέχνιδα του τατουάζ από την Βραζιλία, ξεκίνησε το πρόγραμμά «A Pele da Flor», μια πορτογαλική έκφραση που σημαίνει «βαθύτερο από το δέρμα», ενώ στην πιο κυριολεκτική του μετάφραση σημαίνει «Το δέρμα του λουλουδιού». Το έργο της Φλάβια είναι να σχεδιάζει εθελοντικά τατουάζ σε ουλές που έχουν προκύψει από ενδοοικογενειακή βία ή από μαστεκτομές.
«Όλα ξεκίνησαν όταν δούλευα με μια πελάτισσα που ήθελε να καλύψει μια μεγάλη ουλή στην κοιλιά της. Μου είπε ότι ήταν σε ένα νυχτερινό κέντρο διασκέδασης και, όταν απέρριψε έναν άντρα που την πλησίασε, τη μαχαίρωσε με ένα μαχαίρι. Μόλις είδε το τατουάζ τελειωμένο, ήταν πολύ συγκινημένη και αυτό με άγγιξε βαθιά. Ξαφνικά, με εντυπωσίασε η ιδέα του δωρεάν σχεδιασμού τατουάζ σε γυναίκες που είχαν ουλές μετά από ενδοοικογενειακή βία ή μαστεκτομές. Κάθε τατουάζ θα λειτουργούσε ως μέσο ενδυνάμωσης και ενίσχυσης της αυτοεκτίμησής τους», σημειώνει. «Οι ουλές δεν μπορούν ποτέ να εξαφανιστούν. Οι γυναίκες που έχουν υποστεί ενδοοικογενειακή βία μπορεί να στοιχειωθούν για μια ζωή από τα σημάδια κακοποίησης που φέρουν στο σώμα τους. Ένα “σημάδι ζωής”, ωστόσο, μπορεί να σημαίνει κάτι διαφορετικό, να μετατρέψει τις ουλές στα γυναικεία σώματα σε όμορφα, δυναμικά και μεταμορφωτικά τατουάζ. Η αίσθηση της αγάπης, της αδελφότητας και της συντροφικότητας είναι βαθύτερη από ό,τι φανταζόμουν. Γυναίκες από όλη τη χώρα, καθώς και από το εξωτερικό, έρχονται στο στούντιο, μοιράζονται τις ιστορίες τους, τον πόνο που ένιωσαν και μου δείχνουν τα σημάδια τους. Υπάρχει αμηχανία, συγκίνηση και αγκαλιές. Στη συνέχεια, σχεδιάζουμε το τατουάζ και προγραμματίζουμε τη συνεδρία. Είναι υπέροχο να βλέπουμε πώς αλλάζει η σχέση τους με το σώμα τους μετά το νέο τατουάζ. Ακολουθώ πολλές από αυτές στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και βλέπω πώς, ενώ στο παρελθόν ντρέπονταν για τα σημάδια τους, πια δημοσιεύουν φωτογραφίες και είναι χαρούμενες, είναι αλλαγμένες».
Όταν ανακάλυψε το έργο της Φλάβια, η ρωσίδα καλλιτέχνιδα του τατουάζ Ζένια Ζαχάρ (Zhenya Zahar) αποφάσισε, το 2016, να ακολουθήσει το παράδειγμά της. «Δεν περίμενα να έχω τόσο πολλές πελάτισσες. Δεν ήξερα ότι υπήρχαν πολλές γυναίκες υπέφεραν με αυτόν τον τρόπο. Στη Ρωσία, εξαιτίας της ενδοοικογενειακής βίας, βρίσκουν το θάνατο12.000 γυναίκες κάθε χρόνο», εξηγεί. Τα τελευταία χρόνια τα τατουάζ «αναγέννησης» αναδεικνύονται σε σημαντικό μέσο αντιμετώπισης του ψυχολογικού αντίκτυπου που συνδέεται με τον καρκίνο του μαστού.
Επιζήσασα της γενοκτονίας των Αρμενίων με τα τατουάζ στο πρόσωπό της, σημάδια της σεξουαλικής της σκλαβιάς. Φωτογραφία: Αρμενικό Μουσείο Γενοκτονίας.
ΚΑΤΑΝΙΚΩΝΤΑΣ ΤΟ ΦΟΒΟ
Οι καλλιτέχνες του τατουάζ βοηθούν με την τέχνη τους, τις περισσότερες φορές αφιλοκερδώς, πολλές γυναίκες να μετατρέψουν αυτό που τις έκανε να νιώθουν άβολα σε κάτι πολύ αισθησιακό και όμορφο. Να πάρουν πίσω τον έλεγχο. Να μην παραιτηθούν από τη γυναικεία τους φύση, από τον έρωτα, από την αίσθηση να νιώθουν θελκτικές. Να νικήσουν τις ανασφάλειες και το φόβο τους.
Σύμφωνα με την καλλιτέχνιδα του τατουάζ Γιώτα Τζανίδου, «οι γυναίκες, μετά την εγχείρηση, συχνά νιώθουν ακρωτηριασμένες, καθώς πιστεύουν ότι το στήθος είναι από τα πιο θηλυκά στοιχεία πάνω τους. Έχω επιλέξει, λοιπόν, να βοηθάω αυτές τις γυναίκες, ώστε να νιώθουν και πάλι ολοκληρωμένες και να βλέπουν τη ζωή με αισιοδοξία. Σίγουρα, δεν μπορώ να θεραπεύσω το σώμα της κάθε γυναίκας, όμως συμβάλλω ώστε να απαλυνθεί ο πόνος στην ψυχή».
Όπως εξηγεί στη «σχεδία» η ψυχολόγος-οικογενειακή σύμβουλος Γεωργία-Χριστίνα Κανελλοπούλου, «η αυτοπεποίθηση, καθώς και η εικόνα του εαυτού σε άτομα που έχουν υποστεί κάποιας μορφής βία ή έχουν περάσει από μία σοβαρή ασθένεια, όπως καρκίνος του μαστού, είναι σύνηθες να κλονίζονται. Τα άτομα μετά από μία τραυματική σωματική εμπειρία τείνουν να ανακάμπτουν πιο γρήγορα σωματικά, ενώ το ψυχοσυναισθηματικό κομμάτι αργεί να αποκατασταθεί». Η ίδια αναφέρει πως «η απόφαση να προβεί κάποιος σε δερματοστιξία έχει, συνήθως, συμβολική σημασία για το άτομο, καθώς είναι κάτι που θα κουβαλάει σε όλη του τη ζωή. Το άτομο που επιλέγει να κάνει κάτι τέτοιο είναι καλό να βασίζει την επιθυμία του σε ένα κίνητρο. Όλο και περισσότερα άτομα που έχουν υποστεί σωματική κακοποίηση ή κάποιου είδους χειρουργική παρέμβαση που τους άφησε σημάδια επιλέγουν να “στολίσουν” όπως οι ίδιοι αποκαλούν, αυτό το σημείο με ένα τατουάζ. Οι λόγοι ποικίλλουν».
Μία θεραπευόμενη της κ. Κανελλοπούλου, που επιθυμεί να διατηρήσει την ανωνυμία της, επέλεξε να μοιραστεί το δικό της «γιατί»: «Ο καρκίνος του μαστού, η μαστεκτομή, η ουλή είναι κομμάτι της ιστορίας μου και θα το κουβαλάω από εδώ και στο εξής. Δεν ξέρω αν ποτέ η αυτοπεποίθησή μου ανακάμψει εντελώς, το σίγουρο, όμως, είναι πως εγώ θα έχω προσπαθήσει. Ένα σημαντικό μέρος αυτής της προσπάθειας, για εμένα, είναι και το συγκεκριμένο τατουάζ που επέλεξα να κάνω στο στήθος μου.
ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΠΟΥΛΩΣΗΣ
Δεν είναι όπως παλιά αυτή η περιοχή του σώματος μου και δεν θα είναι ποτέ. Θέλησα να διαλέξω κάτι που θα συμβολίζει την εξέλιξη και την ελευθερία. Διάλεξα μία πεταλούδα. Η εμπειρία της μαστεκτομής ανήκει στη διαδικασία της προσωπικής μου εξέλιξης και, όταν κοιτάω την πεταλούδα, θέλω να θυμάμαι πάντα αυτό. Θα το παραδεχτώ, είναι και το συναίσθημα της ντροπής, θα σε κοιτάζουν εκεί, ας έχουν τουλάχιστον να σχολιάσουν μία όμορφη πεταλούδα, ας γεννάω στους άλλους θετικές εικόνες».
«Τατουάζ, όχι βιζόν», είναι το σύνθημα της φιλοζωικής εκστρατείας της οργάνωσης Peta. Στους συμμετέχοντες και διάσημο μοντέλο από την Κίνα Γουάνγκ Κι. Φωτογραφία: Reuters/ Jason Lee
Από την πλευρά της, η κ. Κανελλοπούλου επισημαίνει ότι πως «με βάση τα τελευταία ερευνητικά δεδομένα, μη συμπεριλαμβανομένων των ιατρικών τατουάζ, όλα τα άλλα έχουν σίγουρα συμβολικό νόημα. Όταν κάποιος επιλέγει να καλύψει με αυτόν τον τρόπο το προσωπικό του τραύμα, παράλληλα επιλέγει και να το ξεσκεπάσει, να μη φοβηθεί να το δείξει και έτσι να μεταφέρει ένα μήνυμα επιβίωσης, αγώνα και αισιοδοξίας. Το άτομο που επιλέγει αυτόν τον τρόπο μπορεί να κοιτάξει με αγάπη το σώμα του, να το επεξεργαστεί και να ακουμπήσει το τραυματισμένο σημείο χωρίς να φοβάται, να θυμηθεί τις δυνάμεις που κρύβει, να νιώσει νικητής. Άλλωστε, ποιος δεν έχει ανάγκη να κοιτάξει ξανά τον εαυτό του, αλλά και να τον κοιτάξουν οι άλλοι με αγάπη και προσοχή;»
Αξίζει να επισημανθεί ότι τα τατουάζ κάλυψης αποτελούν ένα ευαίσθητο πεδίο, όπου η συμμετοχή και η «εμπλοκή» του καλλιτέχνη του τατουάζ στην διαδικασία επούλωσης ενός ψυχολογικού τραύματος είναι καθοριστική.
Ωστόσο, όταν κάποιος επιθυμεί να κάνει ένα τατουάζ για αισθητικούς λόγους τότε τα πράγματα είναι διαφορετικά. Όπως εξηγεί μιλώντας στη «σχεδία» ο δημοφιλής καλλιτέχνης του τατουάζ και φίλος της σχεδίας Γιώργος Μαυρίδης, «ο δημιουργός του τατουάζ δεν πρέπει να εμπλέκεται και να επηρεάζει την ψυχολογία του ατόμου που θα τον επισκεφτεί με σκοπό να κάνει ένα τατουάζ. Τα τατουάζ, από μόνα τους, έχουν μια ευεργετική ικανότητα στην ψυχολογία. Αυτό που κάνει ο tattoo artist είναι ορισμένες φορές να σε βοηθήσει να ξεκαθαρίσεις στο μυαλό σου την τελική απόφασή σου για το σχέδιο. Το τατουάζ είναι κάτι το οποίο θα μείνει για πάντα. Πρέπει κάποιος να είναι σίγουρος για το τι θα επιλέξει. Ακόμα και εάν αλλάξουν οι συνθήκες της ζωής του, τα επόμενα χρόνια, να μη μετανιώσει για το τατουάζ που θα έχει πάνω στο σώμα του. Σε αυτό το πλαίσιο, ο επαγγελματίας μπορεί να παρέχει συμβουλές και προτάσεις για ένα σχέδιο, για παράδειγμα, πώς μπορεί να βελτιωθεί ώστε να δείχνει πιο όμορφο. Πάντα, όμως, σε αισθητικό επίπεδο και ακολουθώντας τους κανόνες της δερματολογίας. Εάν, για παράδειγμα, υπάρχει κάποια δερματική πάθηση, όπως λεύκη, τότε ο καλλιτέχνης δεν πρέπει να προχωρά στη δημιουργία του τατουάζ. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η παρέμβαση από τον δημιουργό είναι επιτακτική. Επίσης, εάν ο καλλιτέχνης αντιληφθεί ότι πίσω από την επιλογή κάποιου να κάνει ένα τατουάζ, πέρα από το αισθητικό κομμάτι, υπάρχει μια έντονη συναισθηματική φόρτιση, ο καλλιτέχνης δεν πιέζει ποτέ το άτομο να προχωρήσει και, ενδεχομένως, του ζητά να το ξανασκεφτεί μέχρι να είναι απολύτως σίγουρος».
Η Νέι, μοντέλο από την Ταϊβάν, σε εκδήλωση στην πατρίδα της για τον αποστιγματισμό του τατουάζ. Η τέχνη της δερματοστιξίας μπορεί να αποβεί άκρως ευεργετική για κακοποιημένες γυναίκες. Φωτογραφία: Reuters/ Nicky Loh
#83 (Ιούλιος-Αύγουστος 2020).
ΑΡΘΡΑ ΤΕΥΧΟΥΣ
Newsletter