Η πλατεία των αισθήσεων
Ένας διακεκριμένος θεατράνθρωπος εξηγεί γιατί η διδασκαλία συνιστά ό,τι πιο αγνό υπάρχει στο θέατρο, πώς οι καλλιτέχνες έρχονται σε επαφή με το προσωπικό τους υλικό, ενώ αντιτάσσεται στο εντυπωσιοθηρικό θέαμα επί σκηνής, που στερείται ειλικρινούς συναισθήματος.
Συνέντευξη του Ανδρέα Μανωλικάκη στη Μυρτώ Τσελέντη
«Η διδασκαλία έχει να κάνει με τη ζωή. Μέσα από τις εξηγήσεις του δασκάλου για τους χαρακτήρες του έργου, για τα πάθη τους, για τις σχέσεις μεταξύ τους, οι μαθητές έρχονται σε επαφή με το προσωπικό τους υλικό, τον κόσμο των συναισθημάτων και των αισθήσεων», σημειώνει στη «σχεδία» ο Ανδρέας Μανωλικάκης, τέως πρόεδρος του
μεταπτυχιακού προγράμματος της φημισμένης δραματικής σχολής Actors Studio (Πανεπιστήμιο Πέις, Νέα Υόρκη), όπου σήμερα κατέχει την έδρα του Τμήματος Σκηνοθεσίας, διδάσκει υποκριτική και σκηνοθεσία, ενώ είναι διά βίου μέλος ως ηθοποιός. Γιατί οι έλληνες ηθοποιοί δεν υστερούν των αμερικανών συναδέλφων τους; Τι πρέπει να αλλάξει στη θεατρική εκπαίδευση στον τόπο μας; Απαντήσεις (και) σε αυτά τα ερωτήματα δίνει στη συνέντευξή του στη «σχεδία» ο κ. Μανωλικάκης.
ΜΤ Το επάγγελμα του ηθοποιού το επιλέξατε μετά από προτροπή του αδελφού σας. Ποια πιστεύετε ότι θα ήταν η πορεία σας αν δεν την είχατε ακολουθήσει;
ΑΜ Δεν προσανατολιζόμουν σ’ ένα συγκεκριμένο επάγγελμα, γι’ αυτό και ο αδελφός μου άρχισε να μου προτείνει διάφορα, από τα οποία αυτό, ίσως από ένστικτο, μου φάνηκε ενδιαφέρον. Αρχικά, πήγα σε μια δραματική σχολή η οποία ήταν απογοητευτική και, στη συνέχεια, πήγα στη σχολή του Θεάτρου Τέχνης. Εκεί επηρεάστηκα από την παρουσία και το πάθος του Κουν, αν και δεν τον βλέπαμε συχνά διότι δεν δίδασκε πια στη σχολή τότε και άρχισα να βλέπω διαφορετικά το θέατρο και το επάγγελμα του ηθοποιού.
ΜΤ Στο Actors Studio ανακαλύψατε ότι, πέρα από την ηθοποιία, σας ενδιαφέρει και η διδασκαλία;
ΑΜ Η μετάβαση άρχισε να γίνεται από το Παρίσι, όπου είχα συνεχίσει τις σπουδές μου. Εκεί μου δόθηκε η ευκαιρία να βοηθήσω έναν εξαιρετικό έλληνα ηθοποιό, τον Γιώργο Χωραφά, ο οποίος θα έκανε μια παράσταση στο Ηρώδειο. Αρχικά, του έκανα ένα είδος coaching, περισσότερο για τη γλώσσα, όμως μπήκαμε αναγκαστικά σε ένα βαθμό και στην υποκριτική. Επίσης, και διάφοροι γάλλοι συμμαθητές μου ζητούσαν συχνά τη συμβουλή μου για ρόλους που θα έπαιζαν σε ακροάσεις και σε παραστάσεις, κι έτσι μπήκε μέσα μου το ζιζάνιο της διδασκαλίας και της σκηνοθεσίας. Στο Actors Studio πήγα ως ηθοποιός, όμως σιγά σιγά η γνώση που αποκόμιζα και η περαιτέρω εμβάθυνση σε αυτή μέσα από προσωπική έρευνα με οδήγησε, πλέον, ξεκάθαρα στη διδασκαλία και τη σκηνοθεσία. Ίδρυσα, μάλιστα, κι έναν ελληνικό θεατρικό οργανισμό. Παίζαμε παραστάσεις στην Αστόρια και σε άλλες πολιτείες της Αμερικής, προσκεκλημένοι Ανδρέας Μανωλικάκης από ελληνικούς οργανισμούς. Εκεί, εκτός από την υποκριτική, εφάρμοζα και δοκίμαζα το κομμάτι της σκηνοθεσίας και της διδασκαλίας. H επαφή μου με το Actors Studio πυροδότησε μέσα μου το πάθος για τη μελέτη, την ολοκληρωτική αφοσίωση στο στόχο που είχα βάλει, να μάθω όσο καλύτερα γίνεται το σύστημα του Στανισλάφσκι και τη μέθοδο του Studio. Η σοβαρότητα και ο σεβασμός απέναντι στον ηθοποιό και την υποκριτική διαδικασία, από τόσο σημαντικούς καλλιτέχνες, όπως ο Καζάν, ο Στράσμπεργκ, η Μπέρστιν, ο Πατσίνο, ο Άρθουρ Πεν, επηρέασαν τη στάση μου απέναντι στη διδασκαλία, την υποκριτική και τη σκηνοθεσία.
ΜΤ Ποια είναι η πιο ξεχωριστή εμπειρία που είχατε στο Actors Studio;
ΑΜ Ξεχωρίζω εκείνη που ο Ελία Καζάν με προσκάλεσε να παρακολουθήσω ένα απόσπασμα από το έργο που σκηνοθετούσε, το οποίο θα παρουσίαζε στον Στράσμπεργκ σε μια ιδιωτική πρόβα. Ως ένας από τους κριτές, με είχε δει να παίζω στις εισαγωγικές εξετάσεις το προηγούμενο βράδυ και, όπως με ενημέρωσαν από το γραφείο του Actors Studio, είχε δώσει θετική ψήφο για την απόδοσή μου. Το επόμενο πρωί με είδε στο Studio και με προσκάλεσε να δω αυτήν τη μοναδική ιδιωτική πρόβα. Ο Καζάν ήταν λιγομίλητος, ευγενέστατος, τρυφερότατος, σοβαρός και πολύ ανθρώπινος. Δεν ήταν περισσότερα από 15 άτομα στο κοινό. Η παρουσίαση διάρκεσε μία ώρα. Ο Στράσμπεργκ μετά μιλούσε επί μιάμιση ώρα. Τα σχόλιά του ήταν, ως επί το πλείστον, αρνητικά. Ο Καζάν καθόταν σε ένα σκαμνάκι πάνω στη σκηνή, δεν άνοιξε το στόμα του ούτε μια φορά για να τον αντικρούσει. Άκουγε επί μία ώρα σαν μαθητής, ευχαρίστησε κι έφυγε. Ο Καζάν ήταν της φιλοσοφίας: ακούω αυτά που μου λες, μπορεί και να συμφωνώ με αυτά που μου λες αλλά πρέπει να το κάνω όπως νομίζω εγώ. Ήταν μια σπάνια και σπουδαία εμπειρία, σε πολλά επίπεδα.
ΜΤ Κάθε χρόνο, πραγματοποιείτε σεμινάρια στην Ελλάδα. Μου έκανε πάντα εντύπωση ο ενθουσιασμός, αλλά κυρίως η συγκινησιακή φόρτιση των συμμετεχόντων στο τέλος αυτών των πολύωρων μαθημάτων. Σε τι νομίζετε ότι οφείλεται αυτό;
ΑΜ Οφείλεται σε πολλούς παράγοντες, όπως η ποιότητα και η εγκυρότητα της γνώσης που παίρνουν. Η επίδραση που έχει αυτή η γνώση μέσα τους, όχι μόνο σε πληροφοριακό και διανοητικό επίπεδο, αλλά σε ανθρώπινο, υπαρξιακό, συναισθηματικό, αισθητηριακό. Ένας επιπλέον λόγος είναι η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία γίνεται το μάθημα. Ο σεβασμός και η προσοχή που δίνει ο δάσκαλος απέναντι στον κάθε συμμετέχοντα ξεχωριστά. Όλα αυτά δημιουργούν τη βαθιά εμπειρία και τη συγκινησιακή φόρτιση. Μια εμπειρία που, προφανώς, άγγιξε και την ψυχή τους. Οι έλληνες ηθοποιοί, όσον αφορά το ταλέντο, την ευφυΐα, την ευαισθησία, δεν μειονεκτούν των αμερικανών ηθοποιών. Εκεί που υστερούν σημαντικά είναι στον τρόπο που εκπαιδεύονται. Εκτός ελαχίστων περιπτώσεων, η εκπαίδευση που λαμβάνουν οι ηθοποιοί στην Ελλάδα είναι ελλιπής. Οι σχολές δεν ακολουθούν κάποια συγκεκριμένη φιλοσοφία προσέγγισης που να μπορεί ο μαθητής να ακολουθήσει. Ο κάθε καθηγητής διδάσκει ό,τι πιστεύει και ό,τι του κατέβει, εντελώς αβασάνιστα. Ο ένας ζητάει από τους μαθητές να συγκινηθούν. Ο άλλος τους λέει πως η συγκίνηση και το κλάμα στο θέατρο είναι πανούκλα κ.λπ. Μπορείτε να φανταστείτε τη σύγχυση που αυτό προκαλεί στους
μαθητές.
ΜΤ Αν έπρεπε να διαλέξετε έναν από τους τρεις ρόλους, του ηθοποιού, του σκηνοθέτη ή του δασκάλου, ποιος θεωρείτε ότι σας αντιπροσωπεύει περισσότερο;
ΑΜ Αυτός του δασκάλου. Είναι κάτι που μου ταιριάζει πολύ. Η διδασκαλία έχει να κάνει με τη ζωή, δεν είναι μόνο το τεχνικό μέρος. Μέσα από τις εξηγήσεις του δασκάλου για τους χαρακτήρες του έργου, για τα πάθη τους, για τις σχέσεις μεταξύ τους, όπως και τις σχέσεις τους με χώρους και αντικείμενα, οι μαθητές/καλλιτέχνες έρχονται σε επαφή με το προσωπικό τους υλικό, τον κόσμο των συναισθημάτων και των αισθήσεων. Ευαισθητοποιούνται, αντιλαμβάνονται τον κόσμο διαφορετικά. Είναι επίσης ό,τι πιο αγνό υπάρχει σε σχέση με το θέατρο, γιατί έχεις απέναντί σου έναν άνθρωπο που έχει έρθει για να μάθει.
ΜΤ Τι πιστεύετε ότι πρέπει να αλλάξει στον τρόπο που προσεγγίζουν τη διδασκαλία οι ελληνικές θεατρικές σχολές;
ΑΜ Υπάρχουν πολλές σχολές που ανοίγουν και κλείνουν κατά διαστήματα και στις οποίες ανακυκλώνονται οι ίδιοι δάσκαλοι. Από τις σχολές βγαίνουν μαθητές που έμαθαν όσα, σωστά ή λάθος, τους έχουν πει όλοι αυτοί οι δάσκαλοι. Με τη σειρά τους, αρχίζουν και εκείνοι να διδάσκουν, αλλά χωρίς καμία περαιτέρω εκπαίδευση πάνω στη διδασκαλία. Έτσι, υπάρχει μια συνεχής πτώση του επιπέδου διδασκαλίας. Για να αλλάξει η κατάσταση, πρέπει να έρθουν άνθρωποι από το εξωτερικό να διδάξουν, οι οποίοι να γνωρίζουν την υποκριτική διαδικασία. Αντιθέτως, έρχονται κατά καιρούς μερικοί, ως επί το πλείστον από τη Ρωσία και τη Γερμανία, φέρνοντας παρερμηνευμένο το σύστημα του Στανισλάφσκι, καθώς και ό,τι το δήθεν μεταμοντέρνο και αλαμπουρνέζικο υπάρχει. Η υποκριτική εκπαίδευση δεν πρέπει να συνδέεται με ένα μόνο θεατρικό στιλ, νατουραλιστικό, ρεαλιστικό κ.λπ. Δεν πρέπει να υπάρχουν αυτοί οι διαχωρισμοί στη θεατρική εκπαίδευση.
Ο ηθοποιός πρέπει να εκπαιδευτεί με τέτοιον τρόπο που να μπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του εκάστοτε σκηνοθέτη και έργου. Επιπλέον, θα πρέπει να μειωθεί και ο αριθμός των σχολών. Βγαίνουν σωρηδόν απόφοιτοι και κανείς δεν ελέγχει ποιοι τους διδάσκουν, πώς διδάσκονται, υπό ποιες συνθήκες διδάσκονται, πώς και κάθε πότε αξιολογούν τους καθηγητές τους. Το Υπουργείο Πολιτισμού, ατάραχο κι αδιάφορο, δεν ελέγχει τις δραματικές σχολές. Πρέπει να θέσει κανόνες με σαφείς επιπτώσεις για την παραβίασή τους. Να χαραχθεί μια πολιτική ελέγχου των θεατρικών σχολών. Αυτά, βέβαια, προϋποθέτουν ότι οι υπεύθυνοι έχουν τη γνώση και την εμπειρία, κάτι που δυστυχώς δεν ισχύει.
ΜΤ Θεωρείτε, δηλαδή, ότι οι προσφερόμενες σήμερα παραστάσεις είναι κατώτερης ποιότητας;
ΑΜ Είναι παραστάσεις που έχουν μια συγκεκριμένη ταυτότητα, που δεν αφορά πλέον το κοινό. Αυτό καθορίζει και την ποιότητα της εμπειρίας του κοινού. Οι θεατές πάνε στην Επίδαυρο και βλέπουν μόνο θέαμα και όχι θέατρο. Θέαμα γεμάτο από τεχνικά εντυπωσιοθηρικά μέσα, με ανατρεπτικές και αλλοπρόσαλλες σκηνοθεσίες. Με ηθοποιούς που παίζουν με μικρόφωνο και με ανύπαρκτο ειλικρινές συναίσθημα. Με το γυμνό να πρωταγωνιστεί, χωρίς να υπάρχει λόγος. Έργα που εκθέτουν τους ηθοποιούς, εκθέτουν το έργο και μετατρέπουν τον θεατή σε ηδονοβλεψία. Από τη στιγμή που βάζεις γυμνό, χάνεται το έργο, ο θεατής, εκείνη τη στιγμή, για ανθρώπινους λόγους, σχολιάζει αυτό που βλέπει, παραβλέποντας αυτά που λέγονται στη σκηνή. Έτσι, εκτός των άλλων, χάνεται η ουσία του έργου.
ΜΤ Δεν πιστεύετε ότι μια μεταμοντέρνα προσέγγιση ενός έργου μπορεί να είναι ουσιώδης;
ΑΜ Μπορεί να είναι, εφόσον έχει μια συγκεκριμένη άποψη η οποία δεν είναι αποτέλεσμα αντιγραφών από άλλες παραστάσεις που είδαν στο εξωτερικό. Οδηγούμαστε σε μια κατάσταση όπου το μεταμοντέρνο γίνεται κατεστημένο. Υπήρξαν σημαντικοί μεταμοντέρνοι σκηνοθέτες και ο μεταμοντερνισμός ως ρεύμα δεν είναι κάτι το υποδεέστερο. Όλες οι εκφράσεις και τα ρεύματα της τέχνης έχουν σημαντικά πράγματα να πουν. Το θέμα είναι τι θέλεις να δώσεις στον κόσμο και κατά πόσο η άσκοπη επανάληψή του ωφελεί. Το σημαντικό είναι ποιοι επιλέγουν τα έργα που θα παιχτούν στα μεγάλα φεστιβάλ, πώς τα επιλέγουν και γιατί τα επιλέγουν. Όλες οι επιτροπές που επιλέγουν τα έργα πρέπει να αποτελούνται από τεχνοκράτες με καλλιτεχνικές γνώσεις, όχι από ανθρώπους του χώρου. Ο άνθρωπος του χώρου έχει φίλους και εχθρούς, τάσεις που του αρέσουν και τάσεις που αντιπαθεί, έχει ανταγωνισμούς. Υπεισέρχεται το ανθρώπινο, το προσωπικό στοιχείο στη διαδικασία της κρίσης. Ο τεχνοκράτης θα κάνει επιλογές με βάση τον πολιτιστικό σχεδιασμό που έχει τεθεί, τις επιθυμίες του κοινού και τι έχει παιχτεί στο πρόσφατο παρελθόν.
