Shedia

EN GR

15/05/2021

Η μοναξιά της γονεϊκότητας

Κείμενο: Σπύρος Ζωνάκης

Τη στιγμή που όλο και περισσότερες χώρες εφαρμόζουν ολοκληρωμένες στρατηγικές για τη στήριξή της, οι πολιτικές για την οικογένεια στην Ελλάδα παραμένουν άκρως ελλειμματικές.

31 Ιανουαρίου 2017. Για πρώτη φορά, ένα δικαστήριο του Τόκιο καταδίκασε τον ιδιοκτήτη μιας επιχείρησης, που είχε εξωθήσει σε παραίτηση μία εργαζόμενή του μόνο και μόνο επειδή ήταν έγκυος, σε πρόστιμο ύψους 20.000 ευρώ. Στην ασιατική χώρα, ένας ειδικός όρος δημιουργήθηκε: «Matahara» (δηλαδή «μητρική παρενόχληση»), για να καταδείξει τις διακρίσεις των εγκύων και νέων μητέρων στους χώρους εργασίας. Θα έπρεπε, όμως, να θεωρήσουμετη «μητρική παρενόχληση» ως μία ιδιαιτερότητα της ελλιπούς ιαπωνικής οικογενειακής πολιτικής; 

Κάθε άλλο, είναι ένα σύνηθες φαινόμενο και στη χώρα μας. «Στον ιδιωτικό τομέα, σε αρκετές περιπτώσεις, η εγκυμοσύνη και η μητρότητα φαίνεται να αποτελούν για τους εργοδότες βάρος από το οποίο πρέπει να απαλλαγούν και όχι πεδίο προστασίας», σημειώνει η Ηλέκτρα Δεμοίρου, ειδική επιστήμονας στο Συνήγορο του Πολίτη. «Τα τελευταία χρόνια χειριζόμαστε στο Συνήγορο του Πολίτη ολοένα και περισσότερες υποθέσεις όπου εργοδότες καταγγέλλουν τη σύμβαση εργασίας της εγκύου εργαζόμενης με την επίκληση ενός σπουδαίου λόγου τον οποίο, πολύ συχνά, δεν είναι σε θέση να αποδείξουν, ενώ σε άλλες περιπτώσεις ασκούν τόσο ασφυκτική πίεση στην εγκυμονούσα, που την εξωθούν σε παραίτηση και σε απεμπόληση των δικαιωμάτων της. Έχουμε ακόμα και περιπτώσεις γυναικών που εργάζονται στον ιδιωτικό τομέα και μας λένε ότι προτιμούν να μην πάρουν την εξάμηνη άδεια άδεια μητρότητας επειδή αυτό μπορεί να οδηγήσει σε επιδείνωση των όρων εργασίας τους, όταν επιστρέψουν, ή ακόμη και σε απόλυσή τους μετά τη λήξη του χρονικού διαστήματος προστασίας από απόλυση. Πέρα από την άμβλυνση των ανισοτήτων –υπάρχουν πολλές κατηγορίες αδειών ανάλογα με τη σύμβαση εργασίας του εργαζόμενου ή αν εργάζεται στον ιδιωτικό ή δημόσιο τομέα–, το ζητούμενο είναι αν στην Ελλάδα της κρίσης οι νόμοι τηρούνται», συνεχίζει η κ. Δεμοίρου.

ΧΩΡΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Θύμα ακριβώς αυτών των ανισοτήτων θα πέσει και η Άννα Κωνσταντινίδου, αναπληρώτρια εκπαιδευτικός. «Είμαι δέκα χρόνια ωρομίσθια-αναπληρώτρια εκπαιδευτικός αγγλικής γλώσσας και μητέρα ενός μωρού δεκατεσσάρων μηνών. Στα μέσα Οκτωβρίου, τοποθετήθηκα σε τρία σχολεία στην περιοχή της Κισσάμου, σε απόσταση άνω των εξήντα χιλιομέτρων από τον τόπο μόνιμης κατοικίας μου στα Χανιά. Λίγες μέρες αργότερα, έμαθα ότι υπήρχε κενό πλήρους ωραρίου σε σχολείο δίπλα στην πόλη των Χανίων, το οποίο δεν δημοσιοποιήθηκε. Αναγκάστηκα να αναζητήσω σπίτι με ενοίκιο και να μετακομίσω με την οικογένειά μου στην Κίσσαμο. Ανέλαβα τα καθήκοντά μου βιώνοντας μία πολύ δύσκολη περίοδο προσαρμογής για εμένα ως μητέρα, αλλά πάνω απ’ όλα για το μωρό μου. Μέχρι να επιστρέψω από τη δουλειά, δεν κοιμόταν καθόλου. Επιπλέον, μετά την άδεια λοχείας, η άδεια μητρότητας που δικαιούμουν ήταν μόλις τεσσάρων μηνών άνευ αποδοχών, ενώ το καλοκαίρι δεν είχα καν δικαίωμα σε επίδομα ανεργίας πέραν του ενός μηνός, και αυτό μειωμένο. Την ίδια περίοδο, ο σύζυγός μου είχε μείνει άνεργος. Αναγκαζόμουν να μπαίνω μέσα για να έχω μόρια ως αναπληρώτρια. Δεν έχουμε καν την οικονομική δυνατότητα να στείλουμε το παιδί σε παιδικό σταθμό. Ζήτησα να επανεξεταστεί η περίπτωσή μου συνολικά βάσει της πραγματικής οικογενειακής και βιοποριστικής μου κατάστασης. Στην απάντηση που έλαβα από τη Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Χανίων γίνεται μία αφηρημένη αναφορά ότι τα κενά καλύπτονται “με βάση τις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες των Δημοτικών Σχολείων της Δ.Π.Ε. Χανίων”. Νιώθω αβοήθητη, σαν να τιμωρείται η απόφασή μου να γίνω μητέρα», επισημαίνει.

Είναι τούτη την απουσία μίας συστηματικής οικογενειακής πολιτικής στη χώρα μας που υπογραμμίζει, από την πλευρά της, και η κ. Αλίκη Μουρίκη, ερευνήτρια στο ΕΚΚΕ. «Η οικογένεια έχει καταντήσει να είναι μία καθαρά ιδιωτική υπόθεση, όπου το κράτος δεν εμπλέκεται παρά με ελάχιστα ψίχουλα στις περιπτώσεις του επιδόματος τέκνου. Δεν γίνεται αντιληπτό ότι η στήριξη των παιδιών και της οικογένειας είναι μία παραγωγική επένδυση. Κι όμως, το δημογραφικό είναι μια βραδυφλεγής βόμβα για το ασφαλιστικό. Επί δεκαετίες, υπήρξε μία διάκριση στην Ελλάδα υπέρ των πολυτέκνων και εις βάρος των οικογενειών με ένα ή δύο παιδιά, μια διάκριση που υπήρξε για καθαρά ιδεολογικούς λόγους, καθώς θεωρήθηκε ότι τα παιδιά είναι ευλογία και όσο περισσότερα παιδιά κάνει κάποιος τόσο ισχυρότερο γίνεται το έθνος, ενώ το πρόβλημα της υπογεννητικότητας στη χώρα μας δεν είναι ότι έχουμε πολύ λίγες πολύτεκνες οικογένειες, αλλά ότι δεν βοηθάμε ένα ζευγάρι να αποκτήσει το πρώτο του παιδί».

Πώς σκιαγραφείται, ωστόσο, το πρόβλημα της υπογεννητικότητας στην Ελλάδα; «Η αύξηση τους κόστους ανατροφής ενός παιδιού, η οικονομική ανασφάλεια, η υψηλή ανεργία, η ελλιπής στήριξη από το κράτος των εργαζόμενων γυναικών-μητέρων συνετέλεσαν στο ιστορικό χαμηλό των γεννήσεων στις 92.149 το 2014, από 104.024 που ήταν το 2004. Η οικονομική κρίση αλλάζει τις αναπαραγωγικές συμπεριφορές, οδηγεί σε αναβολή της απόφασης για τεκνοποίηση. Έτσι, αυξάνεται συνεχώς η ηλικία τεκνοποίησης μεταξύ 30-39 χρόνων. Μετά το 2009, οι Ελληνίδες αποκτούν 1,1 έως 1,3 παιδιά σε μεγάλη ηλικία, γεγονός που σημαίνει ότι ένα 25% αυτών μάλλον δεν θα αποκτήσει καθόλου παιδιά, τη στιγμή που για την ανανέωση του πληθυσμού ο δείκτης πρέπει να είναι 2,1 παιδιά ανά γυναίκα», τονίζει η κ. Λάουρα Μαράτου-Αλιπράντη, τέως διευθύντρια ερευνών στο ΕΚΚΕ και επισκέπτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Ψυχολογίας του ΕΚΠΑ.

Φωτογραφία: Εurokinissi/Στέλιος Μισίνας

ΤΟ ΤΡΙΠΤΥΧΟ

Και όμως, ολοένα και περισσότερες χώρες παγκοσμίως αναπτύσσουν ολοκληρωμένες οικογενειακές πολιτικές που απομακρύνονται από μία απλή επιδοματική λογική και στηρίζονται στο τρίπτυχο: εκτεταμένες γονικές άδειες (που αφορούν και τα δύο φύλα), υπηρεσίες προσχολικής αγωγής και εκπαίδευσης αλλά και συμβουλευτικές στήριξης της γονεϊκότητας, όπως και μέτρα στην αγορά εργασίας για τη συμφιλίωση επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής.

Την πιο μακρά γονική άδεια στον κόσμο παρέχει η Σουηδία, καθώς διαρκεί 480 μέρες (μπορεί να γίνει χρήση της μέχρι το όγδοο έτος ηλικίας του παιδιού), με τους γονείς να λαμβάνουν, μάλιστα, κατά τις πρώτες 390 ημέρες το 80% του μισθού τους. Αξίζει δε να σημειωθεί πως το σουηδικό μοντέλο είναι εκείνο που προωθεί περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο την ισότητα ανάμεσα στα δύο φύλα, κρίνοντας πως το παιδί έχει ανάγκη τόσο τη μητέρα όσο και τον πατέρα το πρώτο διάστημα της ζωής του. Συγκεκριμένα, οι μητέρες και οι πατέρες δικαιούνται γονική άδεια διάρκειας τριών μηνών έκαστος. Όσον αφορά τους εναπομείναντες δέκα μήνες, οι γονείς μπορούν να τους μοιράσουν μεταξύ τους κατά την κρίση τους. Μάλιστα, από το 2008, οι γονείς που λαμβάνουν ακριβώς τον ίδιο αριθμό ημερών γονικής άδειας επωφελούνται φορολογικής ελάφρυνσης ύψους 320 ευρώ το μήνα! Διόλου τυχαίο που το σκανδιναβικό κράτος έχει την πιο υψηλή γεννητικότητα στην Ευρώπη (2,1 παιδιά ανά μητέρα). 

Το σουηδικό παράδειγμα περί ισότητας των δύο φύλων θα μιμηθεί το 2015 και η Γαλλία, επεκτείνοντας τη γονική άδεια ανατροφής από έξι μήνες σε δώδεκα, υπό την προϋπόθεση ότι είναι ο δεύτερος γονέας που επωφελείται του δεύτερου εξαμήνου. Επιπλέον, από το δεύτερο παιδί και μετά, η γονική άδεια ανατροφής μπορεί να ισχύει μέχρι το τρίτο έτος του παιδιού, με τον κάθε γονέα να μην μπορεί να πάρει πάνω από 24 μήνες. Σε μία ενίσχυση του ρόλου του πατέρα θα προχωρήσει και η Γερμανία, όπου από το 2007 η γονική άδεια (που είναι μετ’ αποδοχών) αυξήθηκε στους 14 μήνες, υπό την προϋπόθεση ότι και ο άλλος γονέας θα την πάρει τουλάχιστον για δύο μήνες. Οι νορβηγοί γονείς, από την πλευρά τους, έχουν να επιλέξουν ανάμεσα σε 49 μήνες άδειας με το 100% ή 59 μήνες, λαμβάνοντας το 80% αυτών (με τον πατέρα να δικαιούται τουλάχιστον 10 εβδομάδες). Καθόλου παράξενο που το ποσοστό απασχόλησης των νέων μητέρων αγγίζει στη σκανδιναβική χώρα το 83%.

Πέρα από την επέκταση των γονικών αδειών, ένας άλλος πυλώνας των οικογενειακών πολιτικών παγκοσμίως είναι η εξασφάλιση δημόσιων υπηρεσιών αγωγής και εκπαίδευσης για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας. Τη στιγμή που στην Ελλάδα μόλις το 10% των βρεφών μέχρι δύο ετών φιλοξενούνται σε βρεφονηπιακό σταθμό και το 55% των προνηπίων φοιτούν στο νηπιαγωγείο, στη Γαλλία το 100%, στην Ολλανδία το 99,6% και στην Ιταλία το 99,2% των παιδιών τεσσάρων ώς έξι ετών φοιτούν στην προσχολική εκπαίδευση. Ταυτόχρονα, στη Δανία το 73% και στη Σουηδία το 51% των παιδιών ηλικίας 0-3 χρόνων απολαμβάνουν υπηρεσιών προσχολικής αγωγής. Η Σουηδία, μάλιστα, ήταν η πρώτη χώρα στον κόσμο που εγγυήθηκε με νόμο, το 1995, το δικαίωμα κάθε παιδιού από την ηλικία του ενός έτους μέχρι να αρχίσει το δημοτικό σχολείο για μία θέση σε προσχολικό κέντρο (που είναι υπό την αιγίδα της τοπικής αυτοδιοίκησης) μέσα σε τρεις ή τέσσερις μήνες από την υποβολή της σχετικής αίτησης από τους γονείς του.

Ένα παράδειγμα που θα ακολουθηθεί στην ΕΕ από τη Δανία, τη Φινλανδία, τη Νορβηγία, τη Γερμανία, τη Σλοβενία, την Εσθονία και τη Μάλτα. Σε αρκετές χώρες, δε, είναι και οι ίδιες οι επιχειρήσεις που καλούνται να μεριμνήσουν για την προσχολική αγωγή των παιδιών των εργαζομένων τους. Στη Χιλή, μάλιστα, με νόμο του 2009 υποχρεώνονται οι εταιρείες που απασχολούν τουλάχιστον 20 γυναίκες να πληρώσουν τα έξοδα για τον βρεφονηπιακό σταθμό των παιδιών τους, μέχρι την ηλικία των δύο ετών, ο οποίος πρέπει να βρίσκεται γειτονικά της επιχείρησης. Στη Γαλλία, δε, από το 2009, οι επιχειρήσεις που δημιουργούν βρεφονηπιακούς σταθμούς για τις εργαζόμενές τους δικαιούνται έκπτωση φόρου ύψους 50%.

Είναι αξιοσημείωτο, επίσης, πως σχεδόν 560 γαλλικές επιχειρήσεις έχουν υπογράψει τη «χάρτα γονεϊκότητας» («charte de parentalité») που κατάρτισε το 2008 η μη κερδοσκοπική οργάνωση «Παρατηρητήριο για τη Γονεϊκότητα στις Επιχειρήσεις» (Observatoire de la parentalité en entreprise) και η οποία προβλέπει μία σειρά μέτρων που πρέπει να λάβουν οι επιχειρήσεις για τη στήριξη των εργαζόμενων γονέων: από προώθηση της τηλεεργασίας και του ευέλικτου και μειωμένου ωραρίου (ώς και 50%) για τους νέους γονείς χωρίς περικοπές στις αποδοχές τους μέχρι δημιουργία δομών προσχολικής αγωγής και «γονεϊκά coaching», όπου ψυχολόγοι συμβουλεύουν τους εργαζόμενους για όλα τα θέματα που άπτονται των σχέσεών τους με τα παιδιά και του γονεϊκού τους ρόλου. Σύμφωνα, δε, με το «Παρατηρητήριο για τη Γονεϊκότητα στις Επιχειρήσεις», η επιχειρηματική στήριξη στην οικογένεια δεν στερείται οικονομικού οφέλους. Για κάθε 100 ευρώ που επενδύουν οι επιχειρήσεις στη γονεϊκότητα, αποκομίζουν κέρδη 108 ευρώ, λόγω καλύτερης απόδοσης των εργαζομένων.

Όντως, αυξάνονται ολοένα και περισσότερο οι χώρες που υιοθετούν στρατηγικές για την εξισορρόπηση της οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής. Συγκεκριμένα, στη Βρετανία, οι γονείς με παιδιά κάτω των έξι ετών έχουν το δικαίωμα να ζητήσουν από τον εργοδότη τους να εργάζονται με κάποια ευέλικτη μορφή απασχόλησης. Στην Ιταλία έχει δημιουργηθεί ένα δημόσιο ταμείο που χρηματοδοτεί μικρομεσαίες επιχειρήσεις με σκοπό να ενθαρρύνουν τους γονείς να κάνουν χρήση της γονικής άδειας και να τους βοηθά στη μετέπειτα επανένταξή τους στην εργασία τους. Στο Βέλγιο, από το 2002, παρέχεται στους εργαζόμενους το δικαίωμα πίστωσης χρόνου διάρκειας ενός έτους, αλλά και εκείνο της ανάπαυλας από την εργασία ίσης με το 1/5 της εβδομάδας για πέντε έτη για να ασχοληθούν με τη φροντίδα της οικογένειάς τους. 

Στη Σουηδία, μάλιστα, οι εργαζόμενοι δικαιούνται προσωρινή γονική άδεια από την εργασία τους ύψους 120 ημερών το χρόνο (και λαμβάνοντας για όσο διάστημα απουσιάζουν το 80% των αποδοχών τους) για να φροντίσουν το άρρωστο παιδί τους, αν αυτό έχει ηλικία κάτω των 12 χρόνων. Είναι την πρωτοπορία της σουηδικής πολιτικής στήριξης της οικογένειας που επεξηγεί ο Γιώργος Κοντορίνης, δημοτικός σύμβουλος στο δήμο της Solna (Σόλνα), λίγο έξω από τη Στοκχόλμη.

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΚΕΝΤΡΑ

«Στη Σουηδία, αυτή ξεκινάει από τη γέννηση του παιδιού και συνεχίζεται τουλάχιστον μέχρι την ενηλικίωσή του. Βασίζεται σε μία συστηματική στήριξη όλης της παιδικής ηλικίας. Ενδεικτικά, τα παιδιά μετά την ολοκλήρωση των μαθημάτων στο σχολείο, αντί να πηγαίνουν στα φροντιστήρια, όπως στην Ελλάδα, μπορούν να μελετήσουν με τους δασκάλους τους, αν χρειάζονται βοήθεια σε κάποια μαθήματα. Επίσης, μπορούν να απασχοληθούν δημιουργικά στα σχολεία ελεύθερου χρόνου, που έχουν όλοι οι δήμοι. Εκεί μπορούν να παίξουν, να μάθουν ένα μουσικό όργανο δωρεάν. Τις προάλλες η κόρη μου μού είπε ότι ετοίμασαν ένα βιντεοφίλμ. Ένα άλλο βασικό στοιχείο της σουηδικής οικογενειακής πολιτικής είναι η παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών στα μέλη των οικογενειών. Λειτουργούν, χαρακτηριστικά, στη Σόλνα κύκλοι ενημέρωσης γονέων παιδιών με παραβατική συμπεριφορά ηλικίας 3 έως 12 ετών, κύκλοι εκπαίδευσης γονέων με στόχο την ενίσχυση των οικογενειακών δεσμών και την πρόληψη του καπνίσματος και της χρήσης αλκοόλ και ναρκωτικών από τα παιδιά, όπως και ανοιχτοί κύκλοι ενημέρωσης εγκύων ή νέων μητέρων άνω των 23 ετών, όπου τους δίνεται η δυνατότητα να μοιραστούν και να ανταλλάξουν εμπειρίες σχετικές με τα παιδιά τους, αλλά και τις προσωπικές τους ανάγκες και επιθυμίες. Επιπλέον, υπάρχει κι ένας χώρος συνάντησης γονέων και παιδιών, όπου οικογενειακοί σύμβουλοι παρέχουν πληροφόρηση για οτιδήποτε συμβαίνει στην κοινότητα και αφορά παιδιά και γονείς και όπου τα παιδιά και οι ενήλικοι μπορούν να παίξουν, να ζωγραφίσουν, να τραγουδήσουν και να συμμετέχουν από κοινού σε εξορμήσεις», καταλήγει ο κ. Κοντορίνης.

Πράγματι, το 2009, η σουηδική κυβέρνηση υιοθέτησε μία εθνική στρατηγική για την ανάπτυξη της γονικής υποστήριξης, έτσι ώστε όλοι οι γονείς να μπορούν να τύχουν στήριξης μέχρι το δέκατο έβδομο έτος ηλικίας του παιδιού τους. Πυρήνας τους τα οικογενειακά κέντρα σε κάθε δήμο και τα οποία καλύπτουν ένα τεράστιο εύρος υπηρεσιών, από συμβουλευτική σε ζητήματα εγκυμοσύνης, μητρότητας και γονεϊκότητας μέχρι για την υγεία και την προσχολική εκπαίδευση. Χαρακτηριστικό, δε, είναι ότι στελεχώνονται από παιδιάτρους και παιδαγωγούς ώς κοινωνικούς λειτουργούς και ψυχολόγους. Μάλιστα, αντίστοιχες πολιτικές για την ανάπτυξη οικογενειακών κέντρων θα αναπτύξουν και οι σκανδιναβοί τους γείτονες (Δανία, Νορβηγία, Φινλανδία).

Φωτογραφία: Michael Damen

ΑΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΗ

Τι συμβαίνει στη Βρετανία εφόσον ο υπόχρεος γονέας παραλείπει να καταβάλει τη διατροφή που έχει συμφωνηθεί ή επιδικαστεί; Αυτή καταβάλλεται από την Υπηρεσία Παιδικής Προστασίας, φροντίζοντας για την είσπραξη του ποσού από τον οφειλέτη γονέα. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, φαντάζει μάλλον περίεργο στη χώρα μας. Τη δική της περιπέτεια αφηγείται στη «σχεδία» η Αναστασία, επίκουρη καθηγήτρια πανεπιστημίου, που είναι μόνη γονέας (χωρισμένη) τεσσάρων ανήλικων παιδιών.

«Τα μεγαλώνω μόνη μου εδώ και έξι χρόνια. Η στήριξη της πολιτείας είναι περιστασιακή, με τη μορφή ενός επιδόματος του ΟΓΑ που κυμαίνεται μεταξύ 1.000-2.000 ευρώ ετησίως, το οποίο θεωρώ μηδαμινό για τις ανάγκες αυτής της οικογένειας. Ο πρώην σύζυγός μου, ενώ έχει την οικονομική δυνατότητα, καταβάλλει τη διατροφή όποτε θέλει και όσο θέλει, προφασιζόμενος κάθε φορά διαφορετικά πράγματα. Έχει καταδικαστεί από ποινικό δικαστήριο και προτιμάει να δώσει να χρήματα για να μην πάει φυλακή, από το να δώσει τη διατροφή. Εγώ συνεχίζω να κάνω μηνύσεις, χάνοντας απίστευτο χρόνο, χώρια την ψυχική ταλαιπωρία. Θα έπρεπε, εφόσον η διατροφή έχει επιδικαστεί, να καταβάλλεται με κάποιον τρόπο από την πολιτεία και όχι να βρισκόμαστε εγώ και τα παιδιά μου στο έλεος ενός συγκεκριμένου ανθρώπου. Όλα αυτά τα χρόνια αισθάνομαι απροστάτευτη, επί ξύλου κρεμάμενη. Τα χρέη μου γίνονται όλο και περισσότερα. Δεν μπορώ να αντεπεξέλθω με τέσσερα παιδιά και έναν μόνο μισθό. Αν δεν με είχαν στηρίξει όλα αυτά τα χρόνια φίλοι και συγγενείς, δεν θα είχαμε επιβιώσει. Τα παιδιά μου έχουν τις δυνατότητες και θέλουν να κάνουν κάτι παραπάνω εκτός από το σχολείο, ξένες γλώσσες, αθλητισμό. Πέρσι, δεν πήγαν σε όλες τις δραστηριότητες που ήθελαν. Φέτος, κάνω το αντίθετο. Επειδή θέλω τα παιδιά να προχωρήσουν, δεν πληρώνω το ενοίκιο», επισημαίνει η Αναστασία.

«Όταν αναφέρω τον αριθμό των παιδιών, πολλές φορές μένουν έκπληκτοι. “Δεν σου έφθαναν τα δύο;” μου λένε. Ήταν, όμως, καθαρά προσωπική μου επιλογή. Ο λόγος που έχω πολλά παιδιά δεν είναι ούτε επειδή θέλω να δώσω περισσότερους στρατιώτες στην πατρίδα ούτε για να υπηρετήσω μια συγκεκριμένη θρησκευτική λογική και επειδή είδα ότι κάποιοι πολυτεκνικοί σύλλογοι το πάνε προς τα εκεί, απομακρύνθηκα. Ούτως ή άλλως, δεν έχω και χρόνο. Πηγαίνω μόνο για να προμηθεύομαι την πολυτεκνική κάρτα», καταλήγει.